Έτος αφιερωμένο στη Μικρασιατική Καταστροφή το 2022 τιμάται, με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από την ήττα του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος,  τα γεγονότα του 1922 και μετά έναν χρόνο από την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Η εκατονταετηρίδα από τη Μικρασιατική Καταστροφή (εκτός από καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, ειδικές εκδόσεις, λευκώματα) δίνει έναυσμα για αναστοχασμό, για ερωτήματα και απαντήσεις. Συνιστά ευκαιρία για «μαθήματα Ιστορίας» (για τους πολίτες και για τους πολιτικούς) που οφείλουμε να διαβάσουμε, οριζόντια, για τις συνθήκες που επικρατούσαν στον τότε κόσμο, τη διάλυση αυτοκρατοριών, για τις εδαφικές διεκδικήσεις στα Βαλκάνια, τα οικονομικά συμφέροντα, την πολιτική σκακιέρα των γειτόνων και των Μεγάλων Δυνάμεων και για τον εθνικισμό που δυνάμωνε. Η Ιστορία θα συμπληρώσει τις προσωπικές αφηγήσεις των γιαγιάδων και των παππούδων μας οι οποίοι πολέμησαν σε διαφορετικά μέτωπα, σκότωσαν και σκοτώθηκαν κι όσοι επέζησαν από τη θηριωδία των πολέμων βίωσαν την απώλεια αγαπημένων προσώπων,  διωγμούς, βιασμούς, καταναγκαστική εργασία, τη μάστιγα των επιδημιών, την πείνα, τη φτώχεια, τον κατατρεγμό του πρόσφυγα.

Εκτοπισμένοι από τις εστίες τους εκατομμύρια Έλληνες, Πόντιοι, Αρμένιοι (που επέζησαν από τη Γενοκτονία), ελληνόφωνοι, τουρκόφωνοι, χριστιανοί από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τη Θράκη μετακινήθηκαν, όπως και Μουσουλμάνοι.  Σφαγιάστηκαν, έχασαν τις περιουσίες τους και περίπου ενάμιση  εκατομμύριο Έλληνες έφτασαν υπό άθλιες συνθήκες, πρόσφυγες στην Ελλάδα, όπου η πλειονότητα του πληθυσμού τους αντιμετώπισε με την καχυποψία του ξένου.

Το The Art Newspaper  Greece, με σκοπό να συμμετάσχει στη δημόσια συζήτηση, ζήτησε τη συνδρομή τριών καταξιωμένων Ιστορικών, καθηγητών πανεπιστημίου και έπονται τοποθετήσεις άλλων ειδικών για το θέμα. Σκοπός, άλλωστε, είναι η φιλοξενία διαφορετικών οπτικών.  Ο Αντώνης Λιάκος, ομότιμος καθηγητής στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Χριστίνα Κουλούρη,  καθηγήτρια και Πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών και ο Παρασκευάς Ματάλας, επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, απαντούν σε ερωτήσεις (στις παρακάτω σελίδες δεν επαναλαμβάνονται αυτούσιες) για τη μεγαλύτερη καταστροφή του ελληνισμού στην αυγή του 20ού αιώνα που σφράγισε τη συλλογική συνείδηση, επηρέασε τη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, αποτέλεσε πηγή αντιπαραθέσεων και, όπως όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα,  επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες.

Ο Αντώνης Λιάκος αναλύει παρακάτω παραμέτρους του 1922 και επισημαίνει συνδέσεις στο νήμα της ιστορίας.

Η πολεμική δεκαετία 1912-1922 ολοκληρώθηκε με την καταστροφή του ελληνισμού των παράλιων της Μικράς Ασίας και του Πόντου που είχαν συνεχή κατοίκηση από την εποχή των Μυκηναίων και για τρεις χιλιάδες χρόνια. Παρότι ο χάρτης της εποχής αλλάζει για όλη τη νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, τι σημαίνει αυτή η απώλεια για τον ελληνισμό;

Ο πληθυσμός της Μικράς Ασίας είχε εξισλαμισθεί ή είχε φύγει από εκεί  από τον 12ο-13ο αιώνα.  Δεν ίσχυε το ίδιο για τον πληθυσμό του Πόντου που ήταν  αρχαίος. Τα δυτικά παράλια της Μ.  Ασίας εποικίσθηκαν από μετανάστες από την κυρίως Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και τα Επτάνησα από τον 18ο αι. και εξής. Οι πόλεμοι εναντίον της Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας,  που άρχισαν το 1912,  ήταν νικηφόροι για την Ελλάδα, που διπλασίασε το έδαφός της,  αλλά ήταν καταστροφικοί  για τους Ρωμιούς της Τουρκίας. Άνοιξαν ένα βαθύ και αγεφύρωτο ρήγμα με το οθωμανικό κράτος που τους θεωρούσε ότι το υπονομεύουν και θέλουν την ήττα του – που δεν ήταν λάθος. Τότε είχε σχεδιαστεί ανταλλαγή πληθυσμών με την οποία ενδεχομένως να αποφευγόταν η καταστροφή που ήρθε αργότερα. Απέτυχε γιατί δεν την ήθελαν ούτε οι  ίδιοι οι Χριστιανοί και οι ηγέτες τους. Οι λαοί δεν φτάνουν στις προφανείς λύσεις παρά μόνο με το μαχαίρι στο λαιμό. Οι πρώτες διώξεις άρχισαν το 1914 με την έναρξη του ευρωπαϊκού πολέμου. Η ήττα των Οθωμανών το 1918 επέβαλε έναν αποικιακό διαμελισμό της πρώην οθωμανικής επικράτειας. Η συνθήκη των Σεβρών ήταν έωλη και αυτό φάνηκε αμέσως μόλις σχηματίστηκε το τουρκικό εθνικό κίνημα με τον Κεμάλ. Οι πάντες ζητούσαν την αναθεώρησή της. Οι Έλληνες, επειδή  επέτυχαν την «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» μπήκαν πλησίστιοι σε μια παγίδα, την οποία όμως ήταν και εξαιρετικά δύσκολο να αποφύγουν. Ολόκληρη η δεκαετία  αυτή θα μπορούσε να εξιστορηθεί ως μια τραγωδία, στην οποία οι νίκες απεργάζονται τις ήττες.

Με αφορμή την επέτειο τι αξίζει να υπομνηματίσουμε σήμερα;

Δύο ζητήματα αξίζει να μνημονεύσουμε , το πρώτο, ότι οι πρόσφυγες διέσχισαν το Αιγαίο και τον Έβρο και από τις δυο κατευθύνσεις ,  οι Μουσουλμάνοι των Βαλκανίων αφενός, οι Χριστιανοί της Μικράς Ασίας, της Θράκης και του Πόντου αφετέρου. Δεν είναι μόνο η ανταλλαγή. Τα προσφυγικά ρεύματα είχαν αρχίσει ήδη από τον 19ο αιώνα, εντάθηκαν στους βαλκανικούς πολέμους. Υπήρξαν πάρα πολλές σφαγές, χιλιάδες πέθαναν από τις πανδημίες. Το προσφυγικό ζήτημα δεν είναι μόνο ελληνικό.

Δεύτερο αν δει κανείς ότι η ελληνοτουρκική διαμάχη συμβαίνει σε ένα πεδίο ευρωπαϊκού πολέμου που αρχίζει από την καρδιά της ηπείρου και επεκτείνεται, έτσι ώστε να αγκαλιάσει  τη Ρωσία με τον εμφύλιο μετά την Επανάσταση, αλλά και τη Μέση ανατολή.  Αυτός ο πόλεμος έχει ως αποτέλεσμα δεκατρία εκατομμύρια πρόσφυγες. Οι δικοί μας ήταν ενάμιση εκατομμύριο.  Την ελληνική προσφυγική ιστορία χρειάζεται να τη δούμε και να την τοποθετήσουμε στην ευρύτερη ευρωπαϊκή προσφυγική εμπειρία της εποχής.

Tι ρόλο έπαιξαν οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία στη διαμόρφωση της ταυτότητας του σύγχρονου νεοέλληνα;

O «λόγος» τους δημιούργησε μια συμπεριληπτική εθνική ταυτότητα και ενσωμάτωσε στο ηρωικό με καταγωγή το 1821, το τραυματικό του 1922 και της προσφυγιάς. Της προσέδωσε λαϊκότητα, ένα  αντίδοτο στον κλασικισμό και στον φολκλορισμό.

Παλιά Κοκκινιά, οι παράγκες της Αγίας Σωτήρας, 1929, Φωτογραφικό Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών

Η ενσωμάτωση των προσφύγων έγινε κάτω από αντίξοες συνθήκες και υπό το πρίσμα μιας μόνιμης καχυποψίας των ντόπιων απέναντι στους «ξένους». Ποιες ήταν οι βαθύτερες αιτίες και  τι ισχύει σήμερα;

Πρέπει να διακρίνουμε σε διαφορετικά τα προσφυγικά ρεύματα. Υπήρχαν οι πρόσφυγες του 1914, οι Πόντιοι πρόσφυγες του 1919, οι πρόσφυγες του 1922, και οι πρόσφυγες της ανταλλαγής του 1923 και 1924. Δέκα χρόνια προσφυγικά ρεύματα. Διαφορετικές εθνοτικές ομάδες και διαφορετικές κοινωνικές τάξεις. Οι διαφορές μεταξύ τους ήταν μεγαλύτερες από τις διαφορές ανάμεσα πρόσφυγες και ντόπιοι. Αιτία ανταγωνισμών ήταν τα χωράφια, τα βοσκοτόπια, το νερό, η απασχόληση .  Πρέπει,  επίσης να λογαριάζουμε την Οδύσσεια των προσφύγων.  Πολλοί ήταν πρόσφυγες στην ίδια τη Μικρά Ασία, με περιπλανήσεις μηνών από περιοχή σε περιοχή, πριν να μπουν στα πλοία για την Ελλάδα. Και όταν έφτασαν περιπλανήθηκαν ακόμη τρία έως πέντε χρόνια ωσότου να καταλήξουν κάπου. Σκεφτείτε τους όρους περιπλάνησης.  Δείτε τους σημερινούς πρόσφυγες και θα καταλάβετε. Προσθέσετε και τις επιδημίες. Σκεφτείτε τους Πόντιους, από την Τραπεζούντα στη Γεωργία ή στη Νότια Ρωσία, από εκεί στην Κωνσταντινούπολη, από εκεί με καράβια στη Μακρόνησο, όπου  ήταν το λοιμοκαθαρτήριο, από εκεί στην Ήπειρο ή στη Μακεδονία και μερικοί από εκεί ξανά στις μεγάλες πόλεις Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, μια δεκαετία περιπλανήσεων.

Εκατό χρόνια μετά, η Μικρασιατική Καταστροφή μάς αφορά ή είμαστε πιο κοντά στην εικόνα του Ευρωπαίου πολίτη;

Μας αφορά, και θα μας αφορά γιατί συνδέεται με μια σταθερά της ιστορίας, δηλαδή με τις αναγκαστικές μετατοπίσεις πληθυσμών. Με τα προσφυγικά ρεύματα, με τις περιπλανήσεις και τα πάθη των ανθρώπων. Σκεφτείτε τις Τρωάδες, σκεφτείτε την Αινειάδα, σκεφτείτε τη Φυγή στην Αίγυπτο, η εμπειρία της προσφυγιάς είναι στοιχείο της λογοτεχνίας και του πολιτισμού. Σκέπτομαι τους πρόσφυγες του ‘22 σημαίνει ότι σκέπτομαι και τους σημερινούς πρόσφυγες. Πρόκειται για την προσφυγική διάσταση της ιστορίας. Η εικόνα του Ευρωπαίου πολίτη χωρίς αυτές τις διαστάσεις, χωρίς το τραυματικό στοιχείο της ιστορίας είναι στιλβωμένη επιφάνεια, άδειο κέλυφος.

Η συνέντευξη είναι μέρος του αφιερώματος “Η ματιά τριών ιστορικών στο 1922” από την Βασιλική Τζεβελέκου το οποίο φιλοξενεί τις απόψεις τριών καταξιωμένων ιστορικών, καθηγητών πανεπιστημίου.

H συνέντευξη δημοσιεύθηκε στο τεύχος 8 της The Art Newspaper Greece

TAGS

Βάσω Τζεβελέκου

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη