«Λένε πως, κάποτε, σε χρόνια περασμένα, τότε που έγιναν τόσα και τόσα, πραγματικά, φανταστικά ή ξεχασμένα, κάποιος καταπιάστηκε με το γιγάντιο έργο να καταγράψει ολόκληρο το σύμπαν σ’ ένα βιβλίο∙ και, με ζήλο παράφορο, σκυμμένος έμεινε στο απέραντο γραφτό του μέχρι που χάραξε και τον τελευταίο στίχο. Την τύχη ήταν έτοιμος να ευχαριστήσει, όταν σηκώνοντας τα μάτια, είδε πέρα έναν ασημένιο δίσκο στον αέρα κι έτσι κατάλαβε πως είχε λησμονήσει το φεγγάρι. Πρόκειται για επινοημένη ιστορία, όμως μας δείχνει αρκετά καλά ποια ειν’ η πορεία και η μοίρα όσων για επάγγελμα έχουμε διαλέξει να μεταγράφουμε τη ζωή λέξη προς λέξη. Πάντοτε χάνεται το πιο σπουδαίο». Αυτά αφιερώνει στο φεγγάρι κάποιος που καταπιάστηκε με την Ιστορία και τον Μύθο αξεδιάλυτα για να δει την αφανέρωτη όψη της ζωής. Το ποίημα του Μπόρχες (σε άφταστη μετάφραση του Δημήτρη Καλοκύρη) θυμήθηκα τις μέρες αυτές που είναι σε εξέλιξη η εκτόξευση ενός νέου πυραύλου από τη NASA με προορισμό τη Σελήνη.
Πενήντα χρόνια από το πρόγραμμα Απόλλων και το παρθενικό πάτημα του ανθρώπου στο φεγγάρι, η αμερικανική διαστημική υπηρεσία ανανεώνει το ενδιαφέρον της με το σχέδιο Άρτεμις, στέλνοντας τον Ωρίωνα, ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος, σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη. Η είδηση δεν απασχόλησε τόσο την κοινή γνώμη, όσο το γεγονός ότι χρειάστηκε να ανασταλεί η αποστολή λόγω τεχνικού προβλήματος, κυριολεκτικά στο παρά πέντε (εκτός απροόπτου αναμένεται το Σάββατο 3/9).
Στα χρόνια που ήμουν παιδί, οι περισσότεροι δίναμε ως απάντηση στο υπαρξιακό ερώτημα των ενηλίκων τη «δουλειά» του αστροναύτη. Τώρα τα παιδιά έγιναν πιο προσγειωμένα κι ονειρεύονται τη ζωή του gamer στον καναπέ του σπιτιού. Η εντύπωση, όμως, που είχαν προκαλέσει τα βίντεο και οι εικόνες που διέθεσε η NASA, χαράχτηκε βαθιά μέσα μας. Οι Αμερικανοί δεν κέρδισαν μόνο την πρωτιά στην κούρσα του διαστήματος, αλλά έμπηξαν το κοντάρι της αστερόεσσας στο χώμα της Σελήνης – και στη συλλογική μας μνήμη. Δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι οι φωτογραφίες που θα στείλει ο Ωρίων θα’ χουν, πέραν του εφήμερου, το ίδιο βάρος στους νεότερους. Το βλέμμα μας έχει, από καιρό, αφήσει το φεγγάρι και προσπαθεί να φτάσει πέρα από τον Άρη, τα όρια του σύμπαντος, διψώντας για νέες, απόκοσμες εικόνες.
Trip to the Moon Workshop
Εκείνο, όμως, που δεν εξαντλείται είναι το φεγγάρι στην τέχνη. Από την ελληνική αρχαιότητα, η Σελήνη συνδέθηκε στενά με την αγροτική ζωή, όπως μαρτυρούν οι ερωτικές σχέσεις της με τον Πάνα και τον Ενδυμίωνα (αμφότεροι αγρότες), αλλά και η πρακτική να ρυθμίζουν οι αγρότες τις δουλειές τους με βάση τις φάσεις της. Η Σελήνη εικονιζόταν συχνά έχοντας στην κεφαλή κέρατα ταύρου – μια εικόνα που θυμίζει το μισοφέγγαρο. Για τους αρχαίους ο κόσμος της, κόσμος της σκιάς και της νύχτας, ήταν απροσδιόριστος και μυστικός, κι αυτό οδήγησε σύγχρονους συγγραφείς να τη θεωρήσουν εξεικόνιση του ασυνειδήτου.
Ο Ερμής παρέδιδε την ψυχή μακριά από το φως του ήλιου, στη θεά του σκότους, τη Σελήνη. Ας προσέξουμε εδώ ότι η Σελήνη δεν ήταν μόνο προορισμός, αλλά είχε ανάμειξη στην πορεία της ψυχής, και γι’ αυτό ορισμένες διαταραχές της ψυχής θεωρούνταν έργο της (σεληνιασμός, μαγεία κ.ά.)∙ η δε επιληψία ονομαζόταν ιερά νόσος, νόσος δοσμένη από τη Σελήνη (σεληνιασμός), όπως μοναδικά απέδωσαν οι αδελφοί Ταβιάνι στο «Χάος». Η Σελήνη λοιπόν, λειτούργησε ως το πρόσωπο της αρχέγονης κοσμογονικής Νύχτας, στην οποία επιστρέφει ό,τι ζωντανό παύει να ζει. Ο Γιούνγκ μας είπε πως η θεά Σελήνη αποτελεί τη θηλυκή αρχή της δημιουργίας του Κόσμου, καθώς και την πόρτα προς την απόκρυφη φύση της ανθρωπότητας και του σύμπαντος, προς εκείνο δηλαδή που μένει άφατο στη συνηθισμένη θέαση της φύσεως (στο κλασικό «The Archetypes of the Collective Unconscious»). Υπό αυτή την έννοια, το φεγγάρι στοιχειώνει το φαντασιακό και το ασυνείδητο. Αν η τέχνη είναι ακριβώς το πέραν της φύσεως, η υπέρβαση ή και η σύγκρουση του ανθρώπου με τα δεδομένα του κόσμου του, της ζωής του, τότε μπορούμε να καταλάβουμε γιατί το φεγγάρι στάθηκε διαχρονικά σε πολλούς καλλιτέχνες σημείο αναφοράς, ένας κοινός τόπος.
Ένας δημιουργός που ήταν από άλλο κόσμο και το άστρο του ευτυχώς δεν έδυσε, είναι ο πρωτοπόρος κινηματογραφιστής Georges Méliès. Γνωστός έγινε, κυρίως, από «Το Ταξίδι στη Σελήνη» (Le Voyage dans la Lune), με την ταινία να κάνει πρεμιέρα στο Παρίσι σαν σήμερα, 1η Σεπτεμβρίου 1902. Αφηγείται την προσπάθεια έξι γενναίων επιστημόνων – ανάμεσά τους κι ο Μελιέ – να πατήσουν το πόδι τους στη Σελήνη. Γεννημένος στο Παρίσι το 1861 από εύπορη οικογένεια – που διατηρούσε υπαδηματοποιείο για μεγαλοαστούς -, έλαβε μια γερή παιδεία η οποία, εκτός από ιδέες, τον όπλισε με ισχυρή αυτοπεποίθηση. «Οι περισσότεροι ήταν αμόρφωτοι και ανίκανοι να παράγουν καθετί καλλιτεχνικό» θα γράψει ο ίδιος για τους συναδέλφους της εποχής. Μικρός στα χρόνια, αφού συνήθιζε να γεμίζει τα σημειωματάρια και τα βιβλία με σχέδια, μετέφερε το πάθος για δημιουργία στο κουκλοθέατρο και αργότερα στην εφηβεία, ξεκίνησε να κατασκευάζει περίτεχνες μαριονέτες. Γύρισε την πλάτη στη σίγουρη οικογενειακή επιχείρηση και ξεκίνησε το ταξίδι ως ταχυδακτυλουργός στο θέατρο Ρομπέρ Χουντίν, πραγματοποιώντας εμφανίσεις επί σκηνής.
Ο Μελιέ στο στούντιο (αριστερά) όπου πραγματοποίησε το “Tαξίδι στο φεγγάρι”
Ούτε το σανίδι στάθηκε ικανό να χωρέσει το καλλιτεχνικό του όραμα. Στην πρώτη φορητή συσκευή κινηματογράφου των αδελφών Λυμιέρ, βρήκε το ιδανικό μέσο για να δημιουργήσει τον δικό του μύθο. Σε λιγότερο από 20 χρόνια, από το 1896 μέχρι το 1914, αυτός ο ιδιότυπος μάγος εκτιμάται ότι σκηνοθέτησε περισσότερες από 500 ταινίες διάρκειας από ένα έως σαράντα λεπτά. Θα είχε ένα λαμπρό μέλλον, αν δεν τα σκόρπιζε όλα ο πόλεμος. Με τον Πρώτο Παγκόσμιο η κινηματογραφική του εταιρεία πτώχευσε, ενώ μεγάλο μέρος των έργων του καταστράφηκε. Τα γραφεία του καταλήφθηκαν από τον γαλλικό στρατό, ο οποίος έλιωσε πολλές από τις ταινίες του προκειμένου να μαζέψει τα ίχνη του ασημιού από το φιλμ και να φτιάξει από το σελιλόιντ τακούνια για μπότες! Όταν το θέατρο Robert-Houdin κατεδαφίστηκε το 1923, οι κόπιες που φυλάσσονταν εκεί, πωλήθηκαν για ευτελές ποσό σε έμπορο που τις πήρε με το ζύγι. Αυτό πια δεν μπορούσε να το σηκώσει ο Μελιέ και σε μια κρίση οργής, έκαψε όλα τα αρνητικά στον κήπο του στο Montreuil (σήμερα σώζονται περίπου 200 από τις ταινίες του). Στο πρόσφατο φιλμ που του αφιέρωσε ο Σκορτσέζε με πρωταγωνιστή τον Μπεν Κίνγκσλεϊ (Hugo, 2011), παρακολουθούμε το τέλος του σε ένα μικρομάγαζο, στον κεντρικό σταθμό του Παρισιού.
Στον Μελιέ οφείλουμε το αναβάπτισμα του κινηματογράφου σε τέχνη. Πρόκειται για δημιουργό απίστευτου εύρους σε ιδέες και μέσα. Εκτός από ζωγράφος, σχεδιαστής, κομιξάς, υπήρξε ο πρώτος που κατασκεύασε πολύπλοκα σκηνικά προκειμένου να δημιουργήσει τους μαγικούς κόσμους που ο νους του κατέβαζε. Οραματίστηκε το φεγγάρι και μας χάρισε το πρώτο ταξίδι στη Σελήνη. Εισήγαγε πρωτοπόρες τεχνικές οπτικών εφέ: έχτισε ένα ειδικό στούντιο που είχε παντού τζαμαρίες σαν θερμοκήπιο, γεγονός που του εξασφάλιζε τη δυνατότητα χρήσης του ηλιακού φωτός από κάθε κατεύθυνση. Στον Μελιέ οφείλουμε και το χρώμα στην κινούμενη εικόνα. Για πρώτη φορά, πρόβαλε έγχρωμο φιλμ, χρωματίζοντας την κινηματογραφική ταινία (καρέ – καρέ) με το χέρι.
Πέρα από τις τεχνικές, που έκαναν την ταινία στην εποχή της να φαίνεται όπως ο «Πόλεμος των άστρων», ο Μελιέ στο ανθρωπόμορφο πρόσωπο του φεγγαριού, σατιρίζει την επιστήμη, ενώ ταυτόχρονα μιλά για το θάμπος που έχουμε μπροστά στο ανεξερεύνητο σύμπαν. Την ίδια αίσθηση προσφέρουν οι φωτογραφίες της NASA από την πρώτη αποστολή του Apollo. Πολλές από αυτές μάλιστα διατίθενται στις μέρες μας ως vintage εικόνες και πωλούνται για χιλιάδες ευρώ σε δημοπρασίες. Είναι τραβηγμένες άρτια από κάμερες υψηλής ευκρίνειας και φανερώνουν την σπουδαιότητα του εγχειρήματος. Από κάθε άποψη, είναι σαν το βιβλίο του ιστοριοδίφη που περιγράφει ο Μπόρχες. Πιο κει θα βρίσκεται πάντα η χειροποίητη εικόνα του φεγγαριού από τον Μελιέ που φέρει το δικό του πρόσωπο: το βλέμμα του καλλιτέχνη.
TAGS
