Μέσω μίας νέας διεθνούς οπτικής γωνίας παρουσιάζεται το κίνημα του σουρεαλισμού στην τρέχουσα έκθεση της Tate Modern, μία συμπαραγωγή με το Metropolitan Museum της Νέας Υόρκης και αποτέλεσμα πολύχρονης έρευνας. Η έκθεση παρουσιάζει περισσότερα από 150 έργα ζωγραφικής και φωτογραφίας, γλυπτικής και φιλμ από 50 χώρες και προερχόμενα σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, από την Ανατολική Ευρώπη, την Καραϊβική, την Ασία, την Αφρική, έως την Αυστραλία και τη Λατινική Αμερική, καλύπτοντας ένα χρονικό διάστημα οκτώ δεκαετιών καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Δομημένη σε θεματικές ενότητες, χωρίς γεωγραφικά και χρονολογικά κριτήρια, η επιμέλεια της έκθεσης έρχεται να αμφισβητήσει την παραδοσιακή αφήγηση που συνδέει το κίνημα του σουρεαλισμού κατεξοχήν με τη Γαλλία και την Ευρώπη και προτείνει μία διαφορετική, αποκεντρωτική, δυναμική ανάγνωση κατά την οποία η Δυτική Ευρώπη δε βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο.

Το συνεργατικό, διεθνιστικό και πολυπολιτισμικό πνεύμα της έκθεσης αποτυπώνεται έξοχα στο εξαιρετικό cadavre exquis σχέδιο του Αφρικανο-Αμερικανού Ted Joans, Long Distance, ένα συλλογικό σκίτσο-κονσερτίνα, που ξεδιπλώνεται σε μήκος εννέα μέτρων και ενώνει 132 καλλιτέχνες, ποιητές, διανοούμενους και μουσικούς από τρεις Ηπείρους, από το Λάγος έως το Τορόντο, στο οποίο καθένας συμμετέχοντας επεκτείνει το έργο του προηγούμενου. Η σύνδεσή τους παράξενη, τυχαία, αναπάντεχη, προτρέπει στο ομαδικό ασυνείδητο και την ανεμπόδιστη διαδικασία της σκέψης.

Ο Ted Joans, τρομπετίστας της τζαζ, ποιητής, ζωγράφος, ακτιβιστής και ενεργό μέλος του κινήματος Black Power, ισχυρίστηκε ότι «Η τζαζ είναι η θρησκεία μου και ο σουρεαλισμός η άποψή μου» και μέσω του σουρεαλισμού υπήρξε πρόμαχος του παναφρικανισμού και της τζαζ κουλτούρας.

Πολλά παραδείγματα έργων φανερώνουν πώς ο σουρεαλισμός χρησιμοποιήθηκε ως «όπλο» στον αγώνα για πολιτική, κοινωνική και προσωπική ελευθερία. Ξεχωρίζει το stop motion και η ζωντανή δράση Byt, 1968 του Τσέχου animator και film maker Jan Svankmajer, το οποίο παρουσιάζει έναν τρομαγμένο άνδρα που πάει πέρα δώθε στο μικρό διαμέρισμά του στην Πράγα, το οποίο φαίνεται να συνωμοτεί εναντίον του με διάφορους βίαιους και παράλογους τρόπους. Την ίδια χρονιά η Άνοιξη της Πράγας κατεστάλη από την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων.

Μία σειρά από έργα, πολλά από τα οποία είναι άγνωστα στο κοινό, αποτελούν δυνατές φωνές ενάντια στην αποικιοκρατία και το κατεστημένο: από τα υβριδικά, επιβλητικά και ατρόμητα ζωγραφικά έργα του Κουβανού Wifredo Lam,  από τις φωτογραφίες της Cecilia Porras και του Enrique Grau που αψηφούσαν τις συντηρητικές κοινωνικές συμβάσεις της Κολομβίας της δεκαετίας του 1950, μέχρι τα πυκνά, βίαια ζωγραφικά πανοράματα ανθρώπων και τεράτων του Μοζαμβικανού Malangatana Ngwenya, που αποτελούσαν μια μορφή αντίστασης στην πορτογαλική κατοχή.

Η έκθεση καταφέρνει να αναδείξει τον σουρεαλισμό ως ένα παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα, από την Κούβα, την Κίνα, την Αίγυπτο έως τη Βραζιλία, που «υποκίνησε» τον σχηματισμό ριζοσπαστικών ομάδων που απαιτούσαν αλλαγή. Έχει ενδιαφέρον ότι, εκτός από το συνονθύλευμα συλλογικών προβληματισμών και ανταλλαγών, παρουσιάζονται και ιστορικές, εθνικές και τοπικές διαφορές που αποτελεί και το δυνατό στοιχείο της έκθεσης.

Στο Κάιρο ο σουρεαλισμός αναγνωρίστηκε ως μία απελευθερωτική δύναμη, με την ομάδα Art and Liberty ενάντια στον φασισμό και τον ιμπεριαλισμό, αλλά ταυτόχρονα ήταν συνυφασμένος με την αιγυπτιακή κουλτούρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πώς το έργο του Ramses Younan συνδιαλέγεται την ξεκάθαρη επιρροή από το έργο του Dalí με ένα πιο αφηρημένο, ποιητικό, αυτόματο ύφος.

Καθώς ο θεατής περιπλανιέται ανάμεσα στα εκθέματα, αντιλαμβάνεται την ικανότητα του σουρεαλισμού να προσαρμόζεται στην ιδιαιτερότητα του κάθε τόπου, παντρεύοντας το παράλογο και το μυστικιστικό με τοπικούς μύθους και φολκλόρ. Τέτοια παραδείγματα έργων είναι το animation του 1929 του πειραματικού film maker Len Lye από τη Νέα Ζηλανδία, ο οποίος χρησιμοποιεί αφηρημένα μοτίβα, χαρακτηριστικά της Ωκεανίας, ενώ ο Hector Hyppolite από την Αΐτη εφαρμόζει ένα διαφορετικό είδος συμβολισμού στους πίνακές του, κάτι μεταξύ του Καθολικισμού και του Βουντού.

Άλλες φορές τα έργα που συναντά για πρώτη φορά ο θεατής, εκτίθενται δίπλα σε γνωστά έργα, όπως το Lobster Telephone του Dalí και το τρένο που βγαίνει από ένα τζάκι του René Magritte, προτρέποντας έτσι στην εξερεύνηση του παράξενου και του ασυνείδητου από μία νέα προοπτική.

Οι καινούργιες ανακαλύψεις είναι συναρπαστικές, αν και η πληθώρα των εκθεμάτων γίνεται σε σημεία πληθωρική γεγονός που δυσκολεύει τον θεατή να επεξεργαστεί όλα όσα συναντά μπροστά του. Παρόλα αυτά, η παρούσα έκθεση, σηματοδοτεί μια καινούργια επιμελητική προσέγγιση που πλησιάζει περισσότερο στην ουσία του κινήματος όπως αυτό αρχικά συνελήφθη, χωρίς σύνορα και χωρίς καλούπια. Ξεκινάει, άλλωστε, μία ενδιαφέρουσα συζήτηση που φαίνεται ότι θα συνεχιστεί και στην κεντρική έκθεση της επικείμενης Μπιεννάλε της Βενετίας, για έναν κόσμο ελεύθερο, γεμάτο δυνατότητες.

Υπολείπεται να δούμε πόσο αυτό είναι εφικτό σε μία εποχή που στερείται κάθε βεβαιότητας και θέτει την ανθρωπότητα προ των τεράστιων ευθυνών της. Το φιλμ At Land, 1944 της Ουκρανής καλλιτέχνιδας Maya Deren το οποίο μιλά για την εξορία, το ξερίζωμα και την αδιάλειπτη μετακίνηση από τόπο σε τόπο, μάς φέρνει αντιμέτωπους με τη στυγνή πραγματικότητα.

SURREALISM BEYOND BORDERS, TATE MODERN, ΛΟΝΔΙΝΟ. Έως 29 Αυγούστου 2022

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο τεύχος 6 της The Art Newspaper Greece ( ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ 2022)

TAGS

Τίνα Σωτηριάδη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη