Στο μικρό και φιλόξενο διώροφο αρχαιολογικό Μουσείο του Πόρου, μία σειρά έργων του Πάνου Χαραλάμπους από την ενότητα «Παραγωγή Β» που ο καλλιτέχνης ξεκινά ήδη από την δεκαετία του ογδόντα, αποτελεί μία από τις πιο γόνιμες συμπαρουσιάσεις σύγχρονης τέχνης με αρχαία εκθέματα.

Αυτό εν μέρει οφείλεται στο ότι τα έργα δεν επισκιάζουν τις αρχαιότητες του μουσείου – που προέρχονται από την περιοχή της Τροιζήνας, των Μεθάνων και της Καλαύρειας και περιλαμβάνουν πολλές επιτύμβιες στήλες – ενώ σέβονται την κλίμακα του χώρου και μάλιστα μοιάζουν σαν να βρίσκονται στον «φυσικό τους χώρο.

Η επιτυχία αυτή της έκθεσης οφείλεται πιθανότατα στο πώς τα έργα του Χαραλάμπους και οι αρχαιότητες, δημιουργούν συνδυαστικά μία ανάγνωση των έργων και των εκθεμάτων που ενεργοποιεί την έννοια του χρόνου, την μνήμη, το βίωμα καθώς και τη σχέση της τέχνης με την ζωή. Η έκθεση που αποτελεί πρωτοβουλία της γκαλερί Citronne και πραγματοποιείται στην συνέχεια των εκθέσεων που οργανώνει κάθε χρόνο η γκαλερί σε συνεργασία με το αρχαιολογικό μουσείο του νησιού στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του ΥΠΠΟΑ για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων είναι συνεπιμέλεια της διευθύντριας της γκαλερί Tατιάνας Σπινάρη-Πολλάλη – η οποία προσκάλεσε τον Πάνο Χαραλάμπους να συμμετάσχει – με την αρχαιολόγο Μαρία Γιαννόπουλου.

Τα νοήματα ξεδιπλώνονται σταδιακά και αβίαστα μέσα από έργα που συνδυάζουν τις ζωγραφικές ποιότητες με την ύλη και την γραφή. Πάνω σε φύλλα καπνού που συναρμολογεί σε μεγάλες επιφάνειες, ο Χαραλάμπους ζωγραφίζει διαδοχικά ονόματα Ελλήνων και ξένων προσωπικοτήτων-καπνιστών από τον χώρο της λογοτεχνίας, της τέχνης και της διανόησης που έδρασαν όταν το κάπνισμα θεωρείτο «προοδευτικό». Κάποια μικρότερα έργα φέρουν στην επιφάνειά τους νούμερα που υποδηλώνουν καταχωρήσεις, ταξινομήσεις και εμπορικές συναλλαγές. Στον πάνω όροφο του μουσείου μικρότερα έργα αποτυπώνουν το μαύρο, ζωγραφικό μοτίβο του φύλλου καπνού πάνω σε φύλλα καπνού, αναδεικνύοντας έτσι το σχήμα ως αρχετυπικό σύμβολο και παραπέμποντας σε ένα καταγωγικό στοιχείο, την ύλη, το στοιχείο της γης.

Δεν είναι όμως τόσο το κάπνισμα όσο ο καπνός που έχει σημασία:  είναι η ιστορία και η διαδικασία της παραγωγής αλλά και ο καπνός ως ύλη που γίνεται αέρας, ως το εφήμερο και το σωματικό (όπως όταν παράγεται από την πράξη του καπνίσματος) όπως και ως ένα διαχρονικό στοιχείο οι διαφορετικές πολιτισμικές σημασίες του οποίου διασταυρώνονται, ταξιδεύουν  και παραλλάσουν μέσα στην ροή της ιστορίας.

Όπως και σε όλη του την δουλειά, ο Χαραλάμπους συνδέει την τέχνη με την ζωή και κυρίως τις βιωματικές της όψεις, συνδυάζει το εννοιολογικό στοιχείο με την υλικότητα και κυρίως με τις αναφορές σε πρακτικές και παραδόσεις που συναντώνται στους πολιτισμούς. Εμπλέκει έτσι την τέχνη, το τί είναι αναπαράσταση, το πώς δημιουργείται μία εικόνα με την κοινωνική ανθρωπολογία και τις πολιτισμικές δομές.

Installation photography. Panos Charalampous, Tobacco Archive: Smokers I & II, 1996 (photo Thanos Despotopoulos)

Αυτή η σχέση της εικόνας με την ίδια την ζωή που χαρακτηρίζουν τα έργα του, το πώς τα υλικά που σχετίζονται και με άλλες παραγωγικές διαδικασίες (εδώ τα φύλλα καπνού και η σχέση με την καλλιέργεια, την παραγωγή και την διακίνηση καπνού) καθιστά εύστοχη την παρουσίαση των έργων δίπλα σε τεχνουργήματα του αρχαίου πολιτισμού, σε αντικείμενα και μνημεία που εκφράζουν πολιτισμικές πρακτικές, συνήθειες και δοξασίες.

Η γραφή, οι λέξεις συγκροτούν έναν «χώρο» που φέρει πολιτιστικά στοιχεία. Μέσα από τα ονόματα, ο Χαραλάμπους ανασυστήνει μία κοινότητα ανθρώπων που είχαν ως κοινό το κάπνισμα. Το προσωπικό «συναντά» το συλλογικό. Το κάπνισμα ως μία προσωπική σχέση με τον χρόνο, ως η επανάληψη μίας συνήθειας που γίνεται ένα είδος καθημερινής τελετουργίας, μία πράξης που συνοδεύεται και από το ταξίδι του νου και τον στοχασμό εκφράζει την αίσθηση του χρόνου που έχει μία κοινωνία, εκφράζει επίσης πολιτισμικές συνδέσεις και «άτυπες» συλλογικότητες. Ο καπνός συμβολίζει μια δημιουργική πράξη, είτε αυτή είναι η καλλιέργεια και η παραγωγή του καπνού, η εργασία δηλαδή με την γη, είτε είναι η διανοητική λειτουργία, η αναζήτηση. Συνδέεται όμως και με μία αίσθηση του χρόνου καθώς το πρόσκαιρο και το εφήμερο εδραιώνεται μέσα από την καθημερινή πράξη.

Το γήινο στοιχείο και πραγματιστικό στοιχείο διαπλέκεται με το αφηρημένο, με τον καπνό και τους αμέτρητους συμβολισμούς του. Κάτι αντίστοιχο υποδηλώνουν και τα έργα του καλλιτέχνη καθώς ανιχνεύουν το τί είναι αναπαράσταση και εικόνα: η τέχνη αντλεί στοιχεία από «ταπεινά» και γήινα υλικά (αναγνωρίσιμη είναι η επίδραση της arte povera στα έργα του καλλιτέχνη), αντλεί από την φύση και το βίωμα αλλά δημιουργεί μία νέα, «εννοιολογική» πραγματικότητα. Η πράξη του καπνίσματος, ο καπνός καθώς διαχέεται στον αέρα μετατρέπεται σε μία ιδέα. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι νοιώθει κανείς στα έργα του καλλιτέχνη μία ώσμωση πολιτισμού και φύσης, το πώς ο άνθρωπος μετατρέπει την πρώτη ύλη για τις δικές του ανάγκες ή επιθυμίες.

Ο θεατής έχει επίσης την αίσθηση μιας μονιμότητας, του ανεξίτηλου της επιγραφής ή μίας εικόνας που έρχεται από το βάθος του χρόνου (τα φύλλα του καπνού μοιάζουν από μακρυά σαν φύλλα παπύρου ίσως και λόγω του χρώματός τους) αλλά και την αίσθηση μίας καταγραφής και ενός αρχείου που διαφυλάσσει τα στοιχεία ενός πολιτισμού μέσα στον χρόνο. Ταυτόχρονα όμως νοιώθει την αίσθηση μίας διαδικασίας, κίνησης και ρευστότητας. Αισθάνεται επίσης ότι τα έργα αποπνέουν την ατμόσφαιρα μίας κουλτούρας που έχει παρέλθει αλλά και ότι μιλούν για διαχρονικές αξίες και για διαχρονικές αναζητήσεις όπως η σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο.

Οι λέξεις-ονόματα γεμίζουν τον «καμβά» από άκρη σε άκρη έτσι ώστε να μοιάζουν σαν το αποτύπωμα μίας χειρονομίας που συνεχίζεται και εκτός καμβά. Με αυτή την έννοια υπάρχει και ένα στοιχείο επιτελεστικό στα έργα (έτσι ώστε εμμέσως να υπονοεί το βίωμα). Το κάθε έργο, παρότι στέκει και αυτόνομα, μοιάζει σαν να είναι το κομμάτι ενός ευρύτερου συνόλου. Πράγματι, αν παρατηρήσει κανείς τα έργα θα δει ότι κάποια ονόματα διακόπτονται και συνεχίζονται στον διπλανό καμβά. Το γεγονός αυτό λειτουργεί πολύπλευρα: παραπέμπει για παράδειγμα στην μετακίνηση, όπως γίνεται στην συλλογή του καπνού και την μεταφορά του και την εμπορική του μετακίνηση, ίσως όμως και να υποδηλώνει την αποσπασματικότητα ενός αρχείου, ή την αποσπασματικότητα με την οποία το παρελθόν επιβιώνει μέσα από τα χνάρια του στο σήμερα.

Υπάρχει όμως μία αίσθηση ζωντάνιας, ίσως και διότι τα ονόματα φέρνουν συνειρμικά στο νου άλλες εικόνες. Αυτή η ζωντάνια που ίσως αναφέρεται στο παροδικό συνυπάρχει μαζί με μία αίσθηση του ανεξίτηλου: και αυτό διότι οι λέξεις παρουσιάζονται παρατακτικά με γραμμές και ίσες αποστάσεις σαν να έχουν τυπωθεί με τάξη και μέριμνα να αποτυπώσουν αντικειμενικά και ευανάγνωστα πολιτιστικά στοιχεία και να τα διαφυλάξουν μέσα στον χρόνο.

Panos Charalampous, Tobacco Archive: Leaf Ι & II, 1994. Μixed technique on tobacco leaves, 57 x 78 cm.

Τα έργα του Χαραλάμπους αποπνέουν μία αίσθηση κλασική, μία αίσθηση μέτρου και αρμονίας, στέκουν διακριτικά και στο χώρο με το ειδικό τους βάρος. Εν μέρει η ποιότητά τους βρίσκεται και στο πώς είναι φτιαγμένα, στην προσοχή και λεπτομέρεια με την οποία ο καλλιτέχνης έχει συναρμολογήσει φύλλα καπνού, στα χρώματα της ελιάς και της γης με τα οποία έχει ζωγραφίσει τα ονόματα των καπνιστών, σε ένα  «διαφορετικό» ζωγραφικό ιδιώματο  που γίνεται στην επιφάνεια των φύλλων καπνού. Οι γραμμές των φύλλων μοιάζουν σαν να είναι σχέδια μοτίβων. Όπως και με τον καπνό, ο Χαραλάμπους επιχειρεί και ένα παιχνίδι μετατροπής της ίδιας της γραφής ως εργαλείο αφήγησης. Η γραφή είναι λέξη αλλά και γραμμή. Με αυτή την έννοια, ο Χαραλάμπους θίγει και το ζήτημα του τί είναι αναπαράσταση, το πώς συγκροτείται μία εικόνα.

Από τις ενδιαφέρουσες εκθέσεις που γίνονται αυτόν τον καιρό, τα «Επιγραφόμενα» ξεφεύγει από επαναλαμβανόμενες τάσεις μέσα από μία στιβαρή δουλειά που έχει συνοχή και περιεχόμενο. Μία δουλειά που επίσης δημιουργεί ερωτήματα σε σχέση με το πώς νοιώθουμε τον καθημερινό χρόνο ή τον δημιουργικό χρόνο, πώς τον διαχειριζόμαστε ή καλούμαστε να τον διαχειριστούμε, αν είμαστε ενεργοί ή παθητικοί χρήστες αλλά και το τί σημαίνει απόλαυση και χρόνος για απόλαυση.

Πάνος Χαραλάμπους «Επιγραφόμενα», στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πόρου, έως 31/10

Δευτέρα, Τετάρτη – Κυριακή, 08:30 – 16:00

TAGS

Αλεξάνδρα Κοροξενίδη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη