Marwan Rechmaoui, Pillars, exhibition view, Sfeir Semler Gallery Δεκατρείς μήνες μετά την καταστροφική έκρηξη που ισοπέδωσε μεγάλο μέρος της πρωτεύουσας του Λιβάνου, η πολιτιστική σκηνή της πόλης προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της ξεπερνώντας βουνά από αντιξοότητες.
Η 4η Αυγούστου 2020 είναι μια ημερομηνία που κάθε Λιβανέζος είναι καταδικασμένος να θυμάται για πάντα. Είναι η μέρα που η Βηρυτός, πόλη με κοσμοπολίτικο και πολύπαθο παρελθόν, γνώρισε μια καταστροφή χειρότερη ίσως και από τις εχθροπραξίες που έχουν διεξαχθεί κατά καιρούς στους δρόμους της. Εκείνο το απόγευμα, μια τεράστια έκρηξη στο λιμάνι ισοπέδωσε μεγάλο μέρος της πόλης, σκότωσε 214 ανθρώπους, τραυμάτισε χιλιάδες και προκάλεσε ζημιές σε κτίρια και υποδομές σε τεράστια ακτίνα, ερημώνοντας μεγάλο μέρος της πόλης. Εκατοντάδες τόνοι νιτρικού αμμωνίου, αποθηκευμένοι για χρόνια με επιπόλαιο, όπως αποδείχθηκε, τρόπο ήταν η αιτία αυτής της ασύλληπτης σε ένταση έκρηξης (να σημειωθεί ότι ακούστηκε στην Κύπρο)
Όταν κατακάθισε η σκόνη και φάνηκε το αποτέλεσμα της έκρηξης διαπιστώθηκε και το εύρος της βιβλικής καταστροφής. Ανάμεσα σε όσους μέτρησαν ανυπολόγιστες ζημιές περιλαμβάνεται και η πολιτιστική ζωή της πόλης, με μια διόλου ευκαταφρόνητη εικαστική σκηνή, που περιλαμβάνει σημαντικά μουσεία και γκαλερί. Κάποιοι χώροι τέχνης, ειδικά όσοι ήταν κοντά στο λιμάνι, υπέστησαν ολική ζημιά σε κτιριακές υποδομές και εκθέματα ενώ κάποιοι άλλοι πιο περιορισμένες. Ανάμεσα τους το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Nicolas Ibrahim Sursock αλλά και γνωστές γκαλερί όπως η Sfeir-Semler, η Marfa Projects και η Tanit. Το σύνολο των πολιτιστικών ιδρυμάτων έκανε αρκετό καιρό να ξαναβρεί το βηματισμό του. Τι έγινε όμως τότε, και τι συμβαίνει στην πολιτιστική σκηνή και την αγορά της τέχνης της Βηρυτού ένα χρόνο μετά;
Μοιάζει οξύμωρο αλλά «o Covid μας έσωσε» μας λέει η Joumana Asseily, ιδιοκτήτρια της γκαλερί Marfa Projects που βρίσκεται 400 μακριά από το σημείο της έκρηξης και η οποία είχε κλείσει τότε για λίγες μέρες. Φυσικά ο χώρος έγινε θρύψαλα. «Μας πήρε λίγο χρόνο για να ξεκινήσουμε την ανοικοδόμηση αλλά η ιδέα της επαναλειτουργίας στο ίδιο μέρος, το λιμάνι, και κατά τη διάρκεια της τρομερής κατάστασης που περνά η χώρα μας, με στοιχειώνει έκτοτε» συνεχίζει η κα Aissely. «Τώρα καταλαβαίνω, ότι από εδώ ξεκίνησαν όλα και εδώ θα συνεχίσουν». Η γκαλερί άνοιξε τις πόρτες της ξανά στο κοινό ον περασμένο Μάιο με την ομαδική έκθεση «Water» με την οποία συμβάλλει στην παγκόσμια πρωτοβουλία Galleries Curate, μια πρωτοβουλία που συνδέει περίπου 20 γκαλερί από όλο τον κόσμο μετά τον COVID-19.
Στο ίδιο μήκος κύματος και η διευθύντρια της γκαλερί Sfeir-Semler, Lina Kyriakos: «Μετά την έκρηξη η γκαλερί είχε μεταμορφωθεί σε ένα βουνό από μπάζα και γυαλιά. Χρειάστηκαν τέσσερις μήνες και σκληρή δουλειά από την ομάδα μας για να καταφέρουμε την ανακατασκευή της. Λόγω και των περιορισμών της πανδημίας, τελικά καταφέραμε να ανοίξουμε ξανά τον Απρίλιο». Πράγματι στις 14 Απριλίου έκανε εγκαινίασε την ατομική έκθεση του σημαντικού λιβανέζου καλλιτέχνη Marwan Rechmaoui με τίτλο «But the trees kept voting for the axe» που παραπέμπει σε μια ιστορία που εν ολίγοις λέει ότι τα δέντρα ψηφίζουν το τσεκούρι, γιατί τα πείθει πως επειδή έχει ξύλινη λαβή είναι ένα από αυτά. Πέρα από παλιότερα έργα του, τα οποία είναι ανατριχιαστικά επίκαιρα σε σχέση με την κατάσταση της χώρας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα γλυπτά που έχουν κατασκευαστεί με μεταλλικά κομμάτια από τα απομεινάρια της έκρηξης τα οποία περισυνέλλεξε ο καλλιτέχνης.
Με ανάλογο τρόπο βίωσαν τη ζοφερή κατάσταση και τα μουσεία της πόλης. Στο Nicolas Ibrahim Sursock Museum, το οποίο ιδρύθηκε το 1961 από τον λιβανέζο συλλέκτη που φέρει το όνομα του, κατάφεραν να ξαναφτιάξουν το περίφημο Salon Arabe, ένα δωμάτιο που περιείχε αρχαία ξύλινα οθωμανικά διακοσμητικά, το οποίο υπέστη μεγάλες ζημιές κατά τη διάρκεια της έκρηξης.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο του Αμερικανικού Πανεπιστημίου της Βηρυτού, ένα από τα παλαιότερα της Μέσης Ανατολής έχασε μια προθήκη με 74 ανεκτίμητα γυάλινα αγγεία, από τα οποία καταστράφηκαν τα 72! «Από εκείνη τη στιγμή» λέει η δρ. Nadine Panayot, επιμελήτρια του μουσείου, «αρχίσαμε να προσεγγίζουμε αρκετά διεθνή ιδρύματα για να συνεισφέρουν στην αποκατάσταση των εκθεμάτων». Με την υποστήριξη της Διεθνούς Συμμαχίας για την Προστασία της Κληρονομιάς σε Περιοχές Συγκρούσεων (ALIPH) και του Institut National du Patrimoine (INP), το μουσείο ξεκίνησε την προσπάθεια ανάκτησης και συντήρησης της συλλογής, βοηθούντος και της ειδικού στη συγκόλληση αγγείων γυαλιού Claire Cuyaubère (από το INP) καθώς και του προσωπικού του μουσείου AUB, εθελοντών φοιτητών από το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού, το Πανεπιστήμιο του Balamand και του Πανεπιστημίου του Λιβάνου. Ήδη 12 αγγεία έχουν αποκατασταθεί και εκτίθενται ξανά. Μέσω μιας νέας συνεργασίας με την υποστήριξη του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος Καλών Τεχνών (TEFAF), το Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου ανακοίνωσε ότι θα πάρει στα εργαστήριά του τα θραύσματα οκτώ ακόμα αγγείων για να τα συγκολλήσει και να τα επιστρέψει στη Βηρυτό. Κατά τα άλλα το Μουσείο προσπαθεί να ανταπεξέλθει στην κρίση με μια σειρά από πρωτοβουλίες όπως ψηφιακές ξεναγήσεις, σεμινάρια ή τη σειρά «Κρυφές Ιστορίες» όπου αποκαλύπτονται τα μυστικά ενός έργου ή μιας συλλογής.
Ένας άντρας παίζει πιάνο στα ερείπια μετά την έκρηξη της 4ης Αυγούστου 2020. (AP Photo/Hussein Malla)
Το σήμερα και το αύριο της Βηρυτού
Πὠς όμως η κοινωνία και η πολιτιστική κοινότητα της Βηρυτού προσπαθεί να ανακάμψει μέσα σε έναν κυκεώνα από αντιξοότητες; Η έκρηξη της 4ης Αυγούστου 2020 ήταν το ένα κερασάκι στην τούρτα της διαρκούς οικονομικής κρίσης που μαστίζει τον Λίβανο, και που έχει οδηγήσει την τοπική λίρα σε πληθωρικό κατήφορο. Το άλλο κερασάκι είναι η συνεχιζόμενη πανδημία του Covid-19 η οποία έχει φέρει στα όρια του το σύστημα υγείας του κράτους (και κατά συνέπεια το ίδιο το κράτος). Για κάποιους καλλιτέχνες και επιχειρηματίες της τέχνης, ο Λίβανος μοιάζει πλέον αφιλόξενος στην παρούσα φάση. Υπάρχουν πολλοί όμως που επιμένουν και αντιστέκονται σθεναρά έστω και σε συνθήκες εξαιρετικά δύσκολες.
«Η έκρηξη είχε ένα κόστος, όχι μόνο εκατοντάδων ανθρώπινων ζωών αλλά και στα ιστορικά κτίρια της Βηρυτού και τα μεγάλα μουσεία και έγινε σε μια στιγμή που η καλλιτεχνική σκηνή του Λιβάνου υπέφερε ήδη, ειδικά μετά την πολύπλευρη κρίση που μάστιζε τη χώρα από τις πολιτικές μεταβολές, την πανδημία του COVID-19, την οικονομική και χρηματοπιστωτική κατάρρευση» λέει η Dr Panayot. «Ωστόσο, με τη συνεργασία των διεθνών ιδρυμάτων, η πολιτιστική σκηνή προσπαθεί να ξαναγεννηθεί από τις στάχτες της να αναδημιουργήσει τον εαυτό της, να ανοικοδομήσει και να εξασφαλίσει ένα καλύτερο μέλλον» συμπληρώνει η επιμελήτρια του Αρχαιολογικού Μουσείου.
«Ως αναπόσπαστο μέρος της κοινωνίας, η πολιτιστική σκηνή του Λιβάνου υπολειτουργεί κι αυτή» λέει η Lina Kyriakos από την γκαλερί Sfeir-Semler. «Η χώρα έχει παραλύσει από τις ελλείψεις σε ηλεκτρική ενέργεια, καύσιμα και νερό. Δυστυχώς η έκρηξη ήταν το σύμπτωμα ενός βαθύτερου προβλήματος Ένα χρόνο αργότερα, ο αγώνας είναι συνεχής. Η καθημερινότητα έχει αλλάξει ριζικά και γίνεται εξαιρετικά δύσκολη. Καθώς επηρεάζει τα πάντα, οι άνθρωποι παλεύουν να διατηρήσουν την καλλιτεχνική σκηνή. Τα πολιτιστικά ιδρύματα προσπαθούν ακόμη να οργανώνουν εκθέσεις, να εκπροσωπούν τόσο τους καλλιτέχνες όσο και την πλούσια τέχνη που παράγεται στην περιοχή. Πιστεύουμε ακόμα στους ανθρώπους μας και έχουμε πολλά να προσφέρουμε» καταλήγει η Kyriakos.
Εν τω μεταξύ, την περασμένη άνοιξη, πάνω στην κορύφωση της ανοικοδόμησης, ανακοινώθηκαν και τα ονόματα των δυο καλλιτεχνών που θα εκπροσωπήσουν τον Λίβανο στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2022. Είναι ο Ayman Baalbaki και η Mouna Rebeiz ενώ την έκθεση τους θα επιμεληθεί η Nada Ghandour. Σύμφωνα με το σκεπτικό της επιλογής τους «οι δυο καλλιτέχνες έχουν την ικανότητά να απεικονίζουν την πολυφωνία και τον πλούτο της σύγχρονης λιβανέζικης τέχνης, πράγμα που την καθιστά μοναδική και επίσης εκπροσωπούν τον Λιβανέζικο λαό, είτε ζει στη χώρα είτε στο εξωτερικό (ο Baalbaki έχει ως βάση τη Βηρυτό, ενώ η Rebeiz το Λονδίνο). Αντιστοίχως αρκετές γκαλερί της πόλης ετοιμάζουν την παρουσία τους σε μεγάλες διοργανώσεις όπως η Art Paris και το Frieze London.
Η εξωστρέφεια είναι ίσως το κλειδί για την επανεκκίνηση της πολιτιστικής σκηνής του Λιβάνου. «Ένα χρόνο αργότερα, η χώρα δεν έχει ακόμη αναρρώσει, οι πληγές μας είναι ακόμη ανοιχτές μετά την έκρηξη, δεν υπάρχει δικαιοσύνη και η χώρα πνίγεται όλο και πιο βαθιά σε μια άνευ προηγουμένου τρομερή οικονομική κρίση» λέει η Joumana Asseily «Από την πλευρά μας, υπολογίζουμε σε διεθνείς συνεργασίες και εκθέσεις. Η παραμονή στη Βηρυτό είναι απαραίτητη, αλλά για να συνεχίσουμε και να επιβιώσουμε δεν είναι αρκετή: πρέπει να ταξιδέψουμε και να εκθέσουμε εκτός της χώρας. Η πολιτιστική ζωή στη Βηρυτό χτυπήθηκε σκληρά και η φρικτή οικονομική, πολιτική κατάσταση σήμερα δυστυχώς δεν βοηθά».
Joumana Asseily, Marfa Projects
Αυτό που συμβαίνει σήμερα στον Λίβανο ξεπερνάει κατά πολύ την πολιτιστική διάσταση σε βαθμό κάποιες ενέργειες να προκαλούν αν μη τι άλλο, αμηχανία. Πρόσφατα, παρουσιάστηκε στο λιμάνι της Βηρυτού ένα τεράστιο γλυπτό του καλλιτέχνη και σταρ αρχιτέκτονα Nadim Karam, φτιαγμένο από κομμάτια χάλυβα που εκτοξεύτηκαν στην περιοχή από την έκρηξη. Έχει ύψος 25 μέτρα, βάρος 35 τόνους και παριστάνει μια ανθρώπινη φιγούρα που κρατάει ένα λουλούδι. Σύμφωνα με τον Karam, «μια πράξη μνήμης απέναντι στην απέραντη θλίψη που έχει σημαδέψει τους Λιβανέζους. Αντιπροσωπεύει τα τραύματα που δεν έχουν επουλωθεί και θυμίζει πως είμαστε ζωντανοί και συνεχίζουμε». Δεν είδαν όμως όλοι με καλό μάτι αυτόν τον σιδερένιο γίγαντα: «Αισθάνομαι ότι είναι ένας τόπος που δεν μπορούμε να τον αγγίξουμε αν δεν διαλευκανθεί πλήρως το έγκλημα» δήλωσε στο πρακτορείο Reuters η σκηνοθέτης Rawane Nassif. « Οι δολοφόνοι βρίσκονται σε πλήρη ατιμωρησία και ήδη προσποιούμαστε ότι είναι κάτι που ανήκει στο παρελθόν και προσπαθούμε να το ξεπεράσουμε μέσω της τέχνης». Μια τοποθέτηση που σηκώνει πολύ κουβέντα, πολύ υπομονή, πολύ δύναμη και πολύ τέχνη.
TAGS
