Στο συνέδριο του ICOM, οι ηγέτες των μουσείων θα έρθουν αντιμέτωποι με την άποψη ότι ο παραδοσιακός σχεδιασμός ενδέχεται να είναι πλέον τροχοπέδη, καθώς αναμετρώνται με τα σύγχρονα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Από τον Tom Seymour.

Σε λίγο καιρό στην Πράγα ο Lonnie Bunch, Γενικός Διευθυντής του Smithsonian Institution, θα συντονίσει μια συζήτηση γύρω από το εξής επίμαχο θέμα: πώς μπορούν τα μουσεία να ηγηθούν σε ζητήματα που άπτονται των ανθρώπινων δικαιωμάτων στον ρευστό σύγχρονο κόσμο;

Ο Bunch θα θέσει στο κοινό του το εξής ερώτημα: «Τί συνιστά αποτελεσματική ηγεσία σε αυτές τις έκτακτες συνθήκες;» Στην κεντρική ομιλία του στους ηγέτες των μουσείων στο πλαίσιο του ετήσιου συνεδρίου του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (International Council of Museums ICOM) θα υποστηρίξει ότι «η ρήξη αναδεικνύεται αποφασιστικός παράγοντας για την ηγεσία των σύγχρονων μουσείων». Στο πάνελ «Μουσεία και Ηγεσία», σε μια συζήτηση, την οποία συντονίζει η διευθύντρια του Βρετανικού οργανισμού Clore Leadership Hilary Carty ο Bunch θα αναστοχαστεί πάνω στα παγκόσμια γεγονότα που έλαβαν χώρα από το τελευταίο συνέδριο του ICOM στο Τόκιο της Ιαπωνίας το 2019: ο πόλεμος στην Ουκρανία, ο Covid-19, η πολιτική αναταραχή στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ, η κλιματική αλλαγή, η συνεχής αναμέτρηση με τον θεσμικό ρατσισμό που έφερε στο φως το κίνημα Black Lives Matter.

«Η επιταχυνόμενη αλλαγή και τα πρωτοφανή συμβάντα μπορούν είτε να αποσταθεροποιήσουν τους ηγέτες είτε να αναδείξουν νέες παραμέτρους», θα υποστηρίξει ο Bunch. Θα παροτρύνει τους ηγέτες των μουσείων να συμφιλιωθούν με «τις απαιτήσεις της νέας κανονικότητας- όπου το απρόβλεπτο δοκιμάζει τα καλύτερα σχέδια».

Η νέα κανονικότητα διαφέρει πολύ από την παλιά. Σύμφωνα με την αναφορά τού The Art Newspaper’s Visitor Figures 2021, μια μεγάλη ανάλυση για τις τάσεις των επισκεπτών σε παγκόσμια κλίμακα, τα 100 μουσεία με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα είδαν μείωση των επισκεπτών της τάξης του 77% το 2020 και 69% το 2021, σε σύγκριση με το 2019. Πάνω από 31000 μέρες χάθηκαν εξαιτίας των περιορισμών που έθεσε η πανδημία της νόσου covid –ισοδύναμο με την επισκεψιμότητα 86 ετών. Παράλληλα, η έρευνα που διενεργήθηκε από το Museums Association στο Ηνωμένο Βασίλειο, διαπίστωσε πως από τον Μάρτιο του 2020 έως τον Μάρτιο του 2022, 4824 επαγγελματίες του πεδίου απολύθηκαν. Καθώς ο αριθμός των κρουσμάτων ανεβαίνει ξανά και αρχίζουν να γίνονται αισθητές οι οικονομικές επιπτώσεις του πολέμου, ίσως αυτό να είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου.

Μια δεύτερη κεντρική εισήγηση, «Μουσεία και Κοινωνία των Πολιτών», θα δώσει η Margarita Reyes Suárez, ερευνήτρια στο Κολομβιανό Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας και Ιστορίας. Η Reyes Suárez θα εξετάσει κατά πόσο τα μουσεία πρέπει να υιοθετήσουν θέσεις ενεργούς προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε περιοχές που καθημερινά τροφοδοτούν την ειδησεογραφία όπως η Ουκρανία, η Παλαιστίνη και το Αφγανιστάν, καθώς και σε λιγότερο γνωστές καταστρατηγήσεις, όπως στην Υεμένη, την Κίνα και τη Λατινική Αμερική. Θα ακολουθήσει μια συζήτηση στην οποία θα προεδρεύσει η Kateryna Chuyeva, η Υφυπουργός Πολιτισμού και Πολιτικής Πληροφόρησης στην Ουκρανία, και στην οποία θα συμμετάσχουν ο Jasminko Halilovic, ιδρυτής του War Childhood Museum στο Σεράγεβο Βοσνία-Εζεργοβίνη, η Barbara Kirshenblatt-Gimblett, η επικεφαλής επιμελήτρια στο POLIN Museum στη Βαρσοβία και ο Hang Nisay, διευθυντής του Tuol Sleng Genocide Museum of Cambodia στο Phnom Penh στη Καμπότζη.

Αιχμηρό και σημαντικό μήνυμα

«Οι δημοκρατικές μάχες που δίνονται παγκόσμια προς υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υποχρεώνουν τα μουσεία να υιοθετήσουν ενεργητική στάση προς μια δικαιότερη κοινωνία των πολιτών», αναφέρεται στη περίληψη του «Μουσεία και Κοινωνία των Πολιτών». «Η πεποίθηση ότι ο πολιτιστικός τομέας μπορεί να παραμείνει ουδέτερος απέναντι στον αποκλεισμό και τις διακρίσεις, θα μπορούσε να διακινδυνεύσει τη σημασία και την επικαιρότητα των ίδιων των μουσείων».

Το μήνυμα του Bunch θα είναι εξίσου αιχμηρό όσο και σημαντικό, αναφέρουν πηγές. Μια τέτοια στάση από έναν από τους πλέον καταξιωμένους επαγγελματίες στον τομέα, θα φέρει στο προσκήνιο μια από τις πιο ουσιαστικές συζητήσεις στα παρασκήνια των μουσείων σε όλο τον δυτικό κόσμο: εάν τα πολιτιστικά ιδρύματα μπορούν να διατηρήσουν τη σημασία τους στον 21^ο αιώνα χωρίς παράλληλα να απωλέσουν την ουδέτερη πολιτική τους στάση που ήταν de rigueur (αναμενόμενη) κατά τον 20^ο αιώνα.

Ο Maxwell Anderson, ο πρώην διευθυντής του Μουσείου Τέχνης της Indianapolis και του Dallas, υποστηρίζει πως ο Bunch μπορεί να αξιοποιήσει τη δύναμη που του παρέχει η θέση του για να μιλήσει ανοιχτά. «Στην Πράγα αναμένω να είναι πολύ ευθύς», αναφέρει, «θα μιλήσει με ειλικρίνεια στους ιθύνοντες με έναν τρόπο που λίγοι δύνανται».

Αλλά εάν το μήνυμα του Bunch θα γίνει αποδεκτό πίσω από τις κλειστές πόρτες είναι ένα διαφορετικό ζήτημα, υποστηρίζει ο Anderson. «Τα περισσότερα μουσεία δεν έχουν τη δυνατότητα να πρωτοστατήσουν σε θέματα ηθικής, καθώς βρίσκονται κάτω από τρομερή πίεση να διατηρήσουν ένα καθεστώς ουδετερότητας», παραδέχεται.

Ο Anderson πιστεύει ότι σε συγκεκριμένα ζητήματα η κοινότητα των μουσείων έχει συγκλίνει προς ένα καθεστώς προάσπισης και παραθέτει ως παραδείγματα τον πόλεμο στην Ουκρανία και τα απόνερα της δολοφονίας του George Floyd. Ωστόσο οι διευθυντές δεν έχουν καταφέρει να λάβουν ανάλογη δημόσια θέση πάνω σε ζητήματα όπως για παράδειγμα, οι συμφορές των Ουιγούρων στην Κίνα. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον χαρακτήρα των ιδιωτικών δωρεών, υποστηρίζει ο Anderson. «Οι ιδιώτες δωρητές δεν περιμένουν από τα μουσεία να είναι ηθικά κέντρα ηγεσίας», αναφέρει. «Οι διευθυντές δεν επιβραβεύονται για τις αρχές και το σθένος τους.  Επιβραβεύονται για τη αθρόα συρροή επισκεπτών, τα υγιή περιθώρια κέρδους και τη θετική δημοσιότητα στον τύπο. Σπάνια θα συναντήσεις τον εκτελεστικό διευθυντή να βγαίνει από το γραφείο του και να ενώνεται με τους διαδηλωτές έξω.

Όσοι ανεβαίνουν στην διοικητική ιεραρχία των μουσείων είναι συνήθως ιδιαίτερα ικανοί σε παρασκηνιακές συμφωνίες, λέει ο Anderson. «Εάν κάποιος είναι πράγματι άνθρωπος με ηθικό σθένος, δεν είναι πιθανό να καταλήξει διευθυντής σε κάποιο μουσείο», συνεχίζει. «Ο σύγχρονος διευθυντής μουσείου είναι τυπικά κάποιος που είναι ιδιαίτερα ικανός στο να ισορροπεί ανάμεσα σε πολλαπλές ανησυχίες και στις ομάδες ενδιαφερόμενων και όχι στο να υψώνει κάποιο λάβαρο».

Το να διατηρήσεις ουδετερότητα δεν είναι μια βιώσιμη επιλογή στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο του σήμερα, δεδομένου του πόσο προφανείς και πρόδηλες είναι οι καταστρατηγήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», αναφέρει ο Sverre Pedersen, ο νέος διευθυντής του Freemuse, οργανισμός ανθρωπίνων δικαιωμάτων με έδρα τη Δανία. «Πιστεύω πως είναι αδύνατο για ένα μουσείο σήμερα να είναι ουδέτερο και αμερόληπτο» υποστηρίζει, παραθέτοντας καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Μέση Ανατολή, την Τουρκία, τη Βραζιλία, τη Κούβα και την Κίνα, όπως και τις προφανείς ανοιχτές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στην Ουκρανία και το Αφγανιστάν. «Εάν ένα μουσείο επιθυμεί να μείνει αμερόληπτο σε αυτά τα ζητήματα, τότε αυτό από μόνο του αποτελεί μια ενεργή στάση. Οι ηγέτες των μουσείων γνωρίζουν ότι καθημερινά τα ανθρώπινα δικαιώματα παραβιάζονται καταφανώς. Εάν επιλέγουν να παραβλέψουν αυτά τα γεγονότα, επιλέγουν να καλύψουν τους παραβάτες».

Ο Pedersen βλέπει θετικά την πολιτική χροιά του συνεδρίου ICOM. «Οι συζητήσεις στην Πράγα θα είναι πολύ σημαντικές», αναφέρει. «Η τωρινή κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της καλλιτεχνικής ελευθερίας σε παγκόσμια επίπεδο είναι εξαιρετικά εύθραυστη».

Επιδέξια, ευέλικτα και ταχέως ανταποκρινόμενα μουσεία

Ένα σημείο κλειδί της εισήγησης του Bunch θα είναι οι προκλήσεις τού να διευθύνεις ένα μουσείο στον VUCA (volatile, uncertain, complex, ambiguous) ρευστό, αβέβαιο, πολύπλοκο και αμφίσημο κόσμο. Μια παράλληλη συνεδρία γύρω από το ίδιο θέμα θα συντονίσει η Elizabeth Merritt, η Αντιπρόεδρος για τη στρατηγική προοπτική στο American Alliance of Museums (AAM). «Τον περασμένο αιώνα το περιβάλλον στο οποίο λειτουργούσαν τα μουσεία άλλαζε σχετικά αργά με έναν μάλλον προβλεπόμενο τρόπο», λέει η Merritt. «Ήταν λογικό να καταρτίζουν ετήσια ή τριετή  ή πενταετή πλάνα, διότι μπορούσαν να σχεδιάζουν και να υλοποιούν βάσει λογικών υποθέσεων  για το πώς θα ήταν ο κόσμος στο μέλλον».

Αυτό το modus operandi ανήκει στο παρελθόν, αναφέρει η Merritt. «Είναι σαφές πως στις επόμενες δεκαετίες, ο κόσμος θα βιώσει θεμελειώδεις τομές στον πολιτισμό, την τεχνολογία, το περιβάλλον, τα οικονομικά και την πολιτική», λέει η Merritt. «Στις νέες συνθήκες, ο παραδοσιακός σχεδιασμός μπορεί ενδεχομένως να αποτελέσει εμπόδιο». Οι ηγέτες των μουσείων πρέπει να εστιάσουν στο πώς θα λειτουργούν με «επιδέξιους, ευέλικτους και ταχέως ανταποκρινόμενους τρόπους», και συνεχίζει: «Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν ξέρουμε το μέλλον που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε».

Ωστόσο, εάν οι ηγέτες είναι ικανοί να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις του “VUCA” κόσμου και να γίνουν ένθερμοι υποστηρικτές υιοθετώντας ενεργητική στάση σε ζητήματα ανθρώπινων δικαιωμάτων, μια τέτοια εξέλιξη μπορεί να ανοίξει την πόρτα σε ένα διαφορετικό θέμα – αυτό της εγκυρότητας και εμπιστοσύνης. Στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ, τα μουσεία κατατάσσονται ως ο πιο έγκυρος θεσμός σε σχέση με άλλους που συνδέονται με το κράτος. Τον Μάιο 2021, το ΑΑΜ εξέδωσε ένα ερευνητικό άρθρο-ορόσημο, το οποίο περιγράφει λεπτομερώς την αυξανόμενη επίγνωση ότι τα μουσεία «παρουσιάζουν εγγενώς μια συγκεκριμένη οπτική». Η αναφορά βρήκε πως από 1200 Αμερικανούς που επισκέφθηκαν ένα μουσείο τα τελευταία δύο χρόνια, η πλειοψηφία τα αναγνωρίζει ως την πιο έγκυρη πηγή γνώσης μετά τους φίλους και την οικογένειά τους: περισσότερο από την ακαδημία, τους επιστήμονες, τα κυβερνητικά τμήματα και τους κορυφαίους μιντιακούς ομίλους. Μόλις το 6% δεν εμπιστεύεται τα μουσεία, ενώ το 15% θεωρεί πως υπηρετούν μια πολιτική ατζέντα. Το 48% θεωρεί πως τα μουσεία πρέπει να είναι πάντα ουδέτερα, ενώ το 21% θεωρεί πως μπορούν ή πρέπει να πάρουν θέση σε σημαντικά και αμφιλεγόμενα ζητήματα. Αυτά τα ευρήματα δημιουργούν ένα αδιέξοδο για τους ομιλητές στην Πράγα, καθώς είναι ξεκάθαρο πως η πλειοψηφία των επισκεπτών στις ΗΠΑ δεν συμβαδίζουν με την αναδυόμενη άποψη μερικών από τους πιο επιδραστικούς επαγγελματίες των μουσείων. «Συνολικά, η εγκυρότητα στα μουσεία μοιάζει να εδράζεται στην αντίληψη ότι τα μουσεία είναι ή πρέπει να βασίζονται σε γεγονότα και να είναι αμερόληπτα – επομένως ουδέτερα», αναφέρει η ομάδας της Merritt στην αναφορά.

Στην Πράγα, οι ηγέτες των μουσείων θα συζητήσουν πώς θα διατηρήσουν την εγκυρότητα των επισκεπτών σε αυτόν τον «ρευστό, αβέβαιο, πολύπλοκο και αμφίσημο κόσμο» και οι απαντήσεις δεν προβλέπονται να είναι εύκολες.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 347 (Ιούλιος/Αύγουστος 2022) του The Art Newspaper UK. Μετάφραση: Μαριλένα Κουκούλη

TAGS

admin

ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη