Η Κοίμηση της Θεοτόκου, μεγάλη γιορτή στην Ελλάδα, κρατά κάτι και από τη φήμη των αρχαίων Παναθηναίων, του γενεθλίου της Θεάς Αθηνάς, που εορταζόταν στις 15 ή 16 Αυγούστου
Με μια πολύ σπουδαία λαϊκή γιορτή, εθνική και θρησκευτική γιόρταζαν οι αρχαίοι Αθηναίοι τον Δεκαπενταύγουστο. Κάθε τέσσερα χρόνια, την 28η Εκατομβαιώνος, περί τον δικό μας 15αύγουστο δηλαδή, τα Μεγάλα Παναθήναια σημείωναν το γενέθλιο της θεάς Αθηνάς, προστάτιδας της Αθήνας. Η γιορτή ήταν φημισμένη σε ολόκληρη την Ελλάδα, καθώς συνοδευόταν από πλούσιους αθλητικούς και καλλιτεχνικούς αγώνες, αλλά και από θυσία 100 βοδιών (εξ ου και η λέξη εκατόμβη) τα οποία ψήνονταν και μοιράζονταν στους μετέχοντες. Είχε την ίδια σημασία που έχει σήμερα για εμάς η εορτή για την Κοίμηση της Θεοτόκου.
Τα Παναθήναια αποτελούσαν τη σημαντικότερη γιορτή στην Αθήνα, ήταν γιορτή θρησκευτική και εθνική, και σύμφωνα με την παράδοση, καθιερώθηκαν από το μυθικό βασιλιά Εριχθόνιο, ενώ μετά το συνοικισμό -τη συνένωση των αγροτικών κοινοτήτων της Αττικής με την Αθήνα- η γιορτή αναδιοργανώθηκε, ονομάστηκε Παναθήναια και ορίστηκε να εορτάζεται στις 28 του μήνα Eκατομβαιώνος (μέσα Ιουλίου- μέσα Αυγούστου).
Από το 566/5 π.Χ., επί άρχοντος Ιπποκλείδη, καθιερώθηκαν τα Mεγάλα Παναθήναια, τα οποία εορτάζονταν με μεγάλη λαμπρότητα κάθε τέσσερα χρόνια και διαρκούσαν δώδεκα ημέρες. Στα Μεγάλα Παναθήναια γίνονταν πολλές τελετές, θυσίες -μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση κατείχε η λεγόμενη εκατόμβη (θυσία 100 βοδιών)- καθώς και μουσικοί και γυμνικοί αγώνες με πανελλήνιο χαρακτήρα. Το κρέας από τις θυσίες μοιραζόταν στους πολίτες στο χώρο της Αγοράς. Επίσης, πραγματοποιούνταν αγώνας πυρρίχιου χορού, στον οποίο συμμετείχαν ένοπλοι άντρες κάθε ηλικίας.
Μεγάλα Παναθήναια
Το βράδυ της παραμονής των Μεγάλων Παναθηναίων, μας πληροφορεί η ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, λάμβανε χώρα η παννυχίς, με χορούς νεαρών αγοριών και κοριτσιών. Με την ανατολή του ήλιου, την 28η Eκατομβαιώνος -ημέρα των γενεθλίων της Αθηνάς, 15 ή 16 Αυγούστου σήμερα- άρχιζε η λαμπαδηφορία, προκειμένου να μεταφερθεί η φλόγα από το άλσος του Ακάδημου έξω από την πόλη στο βωμό της Αθηνάς στην Ακρόπολη. Στη συνέχεια, όλος ο πληθυσμός συμμετείχε στη μεγάλη πομπή που ξεκινούσε από τον Κεραμεικό και κατέληγε στην Ακρόπολη, για να μεταφέρει το ιερό πέπλο που προοριζόταν για το ξόανο της Αθηνάς Πολιάδος καθώς και τις υπόλοιπες προσφορές για τη θεά.
Ο πέπλος ήταν ένα μεγάλο τετράγωνο ύφασμα με παράσταση Γιγαντομαχίας, που ύφαιναν κάθε χρόνο οι εκλεκτές Αθηναίες παρθένες (εργαστίναι) υπό την εποπτεία της ιέρειας της θεάς. Το ίδιο θέμα απεικονιζόταν στο αέτωμα του ναού της Αθηνάς, που οικοδομήθηκε την εποχή του Πεισίστρατου στην Ακρόπολη, και συνδεόταν με το μύθο της συμμετοχής και διάκρισής της στη Γιγαντομαχία. Ο πέπλος απλωνόταν σαν ιστίο σε ένα τροχοφόρο πλοίο που διέσχιζε την Αγορά και έφτανε μέχρι τον Άρειο Πάγο, ενώ στη συνέχεια μεταφερόταν στα χέρια και παραδιδόταν στους ιερείς που αναλάμβαναν να ντύσουν με αυτόν το άγαλμα της θεάς. Στην πομπή συμμετείχαν γυναίκες με κάνιστρα (καλάθια), τα οποία περιείχαν προσφορές για τη θεά και τα μετέφεραν στο κεφάλι (κανηφόροι), ηλικιωμένοι που κρατούσαν κλαδιά ελιάς (θαλλοφόροι), έφιπποι νέοι, καθώς και άλλοι άντρες που κρατούσαν δοχεία, σκάφες, (σκαφηφόροι) και γυναίκες ή νεαρά κορίτσια με υδρίες στον ώμο (υδριαφόροι). Η προσφορά και η μεταφορά των αγγείων αυτών ήταν καθήκον των μετοίκων. Την πομπή ακολουθούσαν και όσα ζώα (αίγες, κριάρια, ταύροι, αγελάδες, πρόβατα) προορίζονταν για τις θυσίες στην Αθηνά. Σύμφωνα με την πλειονότητα των μελετητών, η πομπή των Mεγάλων Παναθηναίων απεικονίστηκε στη ζωοφόρο του Παρθενώνα.. Είναι μια τελετουργική πομπή, όπως η δική μας λιτανεία που γίνεται στη Χάρη Της ή στη Χάρη άλλων αγίων.
(c) Shutterstock
Η ζωφόρος
Η ζωφόρος του Παρθενώνα, περιέτρεχε τον κυρίως ναό και όχι το πτερό, όπως ήταν σύνηθες στους ναούς ιωνικού ρυθμού. Είχε ύψος 1 μέτρο και το αρχικό της μήκος ήταν 160 μέτρα. Από αυτά 17 περίπου είναι γνωστά μόνο από τα σχέδια του Carrey και άλλα 14 έχουν καταστραφεί εντελώς. Το ανάγλυφο είναι αρκετά χαμηλό, αλλά χάρις στην εξαιρετική δεξιοτεχνία των γλυπτών αποδίδεται πειστικά το βάθος μέχρι και τεσσάρων αλλεπάλληλων μορφών.
Αποτελούνταν από 115 λίθους, όπως αναφέρουν επιστήμονες του Μουσείου Ακροπόλεως. Είχε συνολικό μήκος 160 μέτρα, ύψος 1,02 μέτρα και πάχος 0,6 μέτρα. Στην πομπή εικονίζονταν περίπου 378 ανθρώπινες και θεϊκές μορφές, καθώς και περισσότερα από 200 ζώα, κυρίως άλογα.
Ο Αγγελος Δεληβορριάς έχει γράψει για τη ζωφόρο: «Μέσα στην εκτεταμένη ενότητα των επιμέρους τμημάτων της παράστασης και με αφετηρία τη νοτιοδυτική γωνία του κτηρίου αποδίδονται στην πραγματικότητα δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους συγκλίνουσες πορείες από τις οποίες η νότια με την προσφορά 10 αγελάδων κατευθύνεται προς τον αρχαίο ναό, ενώ η δυτική, που συνεχίζεται και σε όλη την έκταση της Βόρειας πλευράς με τη διπλή προσφορά τεσσάρων αγελάδων και τεσσάρων προβάτων κατευθύνεται προς τον μεγάλο βωμό της Ακρόπολης.» (Στον τόμο Παρθενώνας, των εκδόσεων Μέλισσα).
«Στη ζωφόρο του Παρθενώνα» συνεχίζει ο αξέχαστος μεγάλος αρχαιολόγος, «η πλειονότητα των μελετητών συμφωνεί ότι εικονίζεται η πομπή των Παναθηναίων. Οπως διαφαίνεται εν τούτοις από τις συνεχείς προσπάθειες της έρευνας να αποκρυπτογραφήσει το βαθύτερο περιεχόμενο της παράστασης και τα συνεχή επίσης ερεθίσματα που προκαλεί στην επιστημονική περιέργεια, καθώς προκύπτει κυρίως από ερμηνευτικές προσεγγίσεις, η σύνθεση της σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης «παντρεύει» την προγενέστερη θρησκευτική παράδοση και τα λατρευτικά τελούμενα του παλαιότερου ναού της Αθηνάς με την αποκρυσταλλωμένη στα χρόνια του Περικλή θυσία της εκατόμβη στο μεγάλο βωμό.
«Στο νότιο τμήμα η κανονική παρέλαση κατάταξη εκπροσώπων από τις δέκα φυλές με τους σχηματισμούς των Ιππέων των τέθριππων και της θυσίας αντανακλά τη Δημοκρατική οργάνωση της πολιτείας και την εποχή του Περικλή. Στο δυτικό και το βόρειο τμήμα, οι σχηματισμοί εμφανίζονται ως πολλαπλάσια του αριθμού 4 ο οποίος σχετίζεται με τις αρχαιότερες φυλές της Αττικής και την κοινωνική δομή της Αθήνας έως την εποχή του Κλεισθένη. Οι τέσσερις αυτές οι ελληνικές φυλές με την υποδιαίρεση τους σε 12 φρατρίες, ανάγονται στην περίοδο της Βασιλείας και μολονότι από τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και μετά χάνουν την πολιτική του σημασία, εξακολουθούν να διατηρούν το κύρος του.
Συνεπώς όταν αναφερόμαστε σε «πάντρεμα» των λατρειών, με αδόκιμο τρόπο εννοώ τη διαλεκτική υπέρβαση των αντιθέσεων ανάμεσα στα παραδοσιακά έθιμα και τη νέα οργάνωση της πολιτείας, στις πανάρχαιες θρησκευτικές πεποιθήσεις και την πιο πρόσφατη έκφραση της πίστεως στις παλιές και στις καινούργιες αξίες.»
Σχέδια Φειδία
Το Μουσείο Ακρόπολης, μας πληροφορεί ότι η ιωνική ζωφόρος του δωρικού Παρθενώνα κατασκευάζεται μεταξύ των ετών 443 και 438 π.Χ. Τα σχέδια εκπονεί ο γλύπτης Φειδίας, αλλά την εργασία εκτελούν μερικοί από τους πιο σπουδαίους μαθητές του.
Η πομπή ξεκινά από τη νοτιοδυτική γωνία του ναού, όπου χωρίζεται σε δύο ομάδες. Η μία προχωρά στη δυτική και τη βόρεια πλευρά και η άλλη στη νότια, για να συναντηθούν στην ανατολική, την πιο επίσημη του ναού. Εκεί γίνεται η παράδοση του νέου πέπλου, του ρούχου που θα ντύσει το άγαλμα της Αθηνάς Πολιάδας.
Στη δυτική πλευρά εικονίζεται η προετοιμασία της πομπής των Παναθηναίων. Στις μακριές πλευρές, βόρεια και νότια, εικονίζεται η κυρίως πομπή με την παράταξη ιππέων και αρμάτων και η πομπή των προσφορών και των ζώων για τη θυσία. Στην ανατολική πλευρά εικονίζεται η κυρίως λατρεία, με την παράδοση του πέπλου, του δώρου των Aθηναίων, στη θεά Αθηνά.
Στο σύνολο του έργου διακρίνουμε τις παρακάτω ενότητες: την προετοιμασία της πομπής, την κυρίως πομπή με την παράταξη ιππέων και αρμάτων, την πομπή των προσφορών και των ζώων για θυσία και τέλος την κυρίως λατρεία με την παράδοση του πέπλου, του δώρου των Aθηναίων στο λατρευτικό ξόανο (ξύλινο άγαλμα) της θεάς με την παρουσία των θεών του Ολύμπου στο μέσον της ανατολικής πλευράς.
O πέπλος, το δώρο των Αθηναίων προς το “Διιπετές” λατρευτικό ξόανο της θεάς Αθηνάς, απεικόνιζε σκηνές από τη Γιγαντομαχία και τον είχαν υφάνει οι εργαστίνες, κοπέλες από ευγενείς οικογένειες που επιλέγονταν ειδικά για αυτόν τον σκοπό. Στη σκηνή της παράδοσης του πέπλου συμμετέχουν πέντε μορφές. Aριστερά στέκονται τρεις γυναικείες μορφές με χιτώνα και ιμάτιο. Oι δύο νεαρές κόρες μεταφέρουν στο κεφάλι τους ιερά καθίσματα, τους δίφρους. H πρώτη από αυτές κρατάει επίσης στο αριστερό της χέρι δυσδιάγνωστο αντικείμενο, ίσως κάνιστρο ή υποπόδιο. H τρίτη, μεγαλύτερη, ίσως η Ιέρεια, καθοδηγεί τις δύο κόρες και ετοιμάζεται να πάρει το δίφρο από το κεφάλι της δεύτερης. Δίπλα τους, μία σεβάσμια μορφή με μακρύ χιτώνα, ίσως ο Άρχων-Βασιλεύς και ένα παιδί που έχει ριγμένο στον αριστερό του ώμο ένα ιμάτιο, κρατούν τον πέπλο. Έχουν γίνει μεγάλες συζητήσεις σχετικά με το ποιος δίνει τον πέπλο σε ποιον, για να τον προσφέρει στο άγαλμα· ο Άρχων-Βασιλεύς στο παιδί ή το παιδί στον Άρχοντα-βασιλέα; Δίπλα πάντως στη θεά Aθηνά εικονίζεται το παιδί.
Κεραμεικός
Το σημείο εκκίνησης της πομπής είναι ο Κεραμεικός και συγκεκριμένα το Πομπείο, κτήριο με ευρύχωρη αυλή, όπου γίνεται η προετοιμασία των ιππέων και των αλόγων, όπως εικονίζεται στη δυτική πλευρά. Ο πέπλος μεταφερόταν στην αρχή κρεμασμένος στο κατάρτι ενός τροχήλατου πλοίου, ενώ μετά το Ελευσίνιο στα χέρια. Ο χώρος όπου κινείται η πομπή, είναι ο Δρόμος, η οδός των Παναθηναίων δια μέσου της Αγοράς, όπου τρέχουν πάνω στα άλογά τους οι ιππείς και τα άρματα των αποβατών σε παράλληλες πορείες στη βόρεια και νότια πλευρά, ενώ στη συνέχεια ακολουθούν: πολιτικοί αντιπρόσωποι, μουσικοί, θαλλοφόροι και σκαφηφόροι στη νότια πλευρά, θαλλοφόροι, μουσικοί, υδριαφόροι και σκαφηφόροι στη βόρεια και τέλος τα ζώα για τη θυσία στα ανατολικά άκρα των μακρών πλευρών. Διάφοροι επόπτες είναι διασκορπισμένοι σε όλο το μήκος της πορείας. Το σημείο όπου τερματίζει η πομπή είναι η Ακρόπολη, όπου ο πέπλος παραδιδόταν στους ιερείς, οι οποίοι έντυναν το ξόανο (το παλαιό ξύλινο άγαλμα) της θεάς, που βρισκόταν αρχικά μέσα στον «αρχαίο νεώ», ενώ αργότερα στο Ερέχθειο. H προσφορά του πέπλου με την παρουσία των θεών και των ηρώων εικονίζεται στην ανατολική πλευρά της ζωφόρου.
Aπό το σύνολο της ζωφόρου σήμερα σώζονται 50 μέτρα στο Mουσείο της Aκρόπολης, 80 μέτρα στο Bρετανικό Mουσείο, ένας λίθος στο Mουσείο του Λούβρου και κάποια θραύσματα είναι διασκορπισμένα σε διάφορα ευρωπαϊκά μουσεία.
.
| . |
TAGS
