Επαναστατικές επιστημονικές μέθοδοι αποκαλύπτουν πλέον τα πλαστά έργα με μεγάλη ακρίβεια.

Η πιστοποίηση ενός έργου τέχνης, κατά πόσο είναι γνήσιο, είναι ζωτικής σημασίας για τους λάτρεις της τέχνης και τους ειδικούς. Πρόσφατες μέθοδοι της επιστήμης των δεδομένων μπορούν να ενισχύσουν τη διαφάνεια και την ακεραιότητα της παγκόσμιας αγοράς έργων τέχνης, αρκεί να αποδειχθούν αξιόπιστες σε βάθος χρόνου.

Το 2006, ο οίκος Christie’s χρησιμοποίησε τον πίνακα La Horde του Max Ernst στο εξώφυλλο του καταλόγου μεγάλης δημοπρασίας ιμπρεσιονιστικής και μοντέρνας τέχνης. Συνήθως το εξώφυλλο του καταλόγου προορίζεται για το πιο σημαντικό έργο της πώλησης και ο οίκος ήταν βέβαιος ότι είχε έναν ξεκάθαρο νικητή με αυτό το υπερρεαλιστικό αριστούργημα. Υπήρχε μόνο ένα πρόβλημα… το «σημαντικότερο έργο του Μαξ Ερνστ που έχει εμφανιστεί σε δημοπρασία εδώ και τουλάχιστον μια δεκαετία», σύμφωνα με τον οίκο, «είχε ζωγραφιστεί από τον διαβόητο πλαστογράφο τέχνης Wolfgang Beltracchi». Σίγουρα οι εμπειρογνώμονες του Christie’s αφιέρωσαν πολύ χρόνο, για να ελέγξουν την αυθεντικότητα του πίνακα προτού τον βγάλουν σε δημοπρασία σε τόσο προβεβλημένη θέση. Το πρόβλημα είναι ότι οι εμπειρογνώμονες μπορεί να είναι πιο άστοχοι από όσο οι περισσότεροι στον κόσμο της τέχνης θέλουν να πιστεύουν ή να παραδέχονται. Το ερώτημα είναι, μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να είναι «εξίσου καλή ή και καλύτερη» από τους ειδικούς στην αυθεντικοποίηση έργων τέχνης και στην ανίχνευση ότι πίνακες, όπως η  La Horde , είναι πλαστοί;

Δύο γυναίκες στην Ελβετία, η Carina Popovici και η Christiane Hoppe-Oehl, ανέπτυξαν έναν αλγόριθμο που εντόπισε σωστά τον La Horde και πολλές άλλες γνωστές πλαστογραφίες, χρησιμοποιώντας μόνο μία φωτογραφία των εν λόγω έργων τέχνης. Η λύση τους, ο αλγόριθμος Art Recognition, εξετάζει τις πινελιές και παράγει έναν ευανάγνωστο θερμικό χάρτη που εντοπίζει ποιες περιοχές του πίνακα είναι πιο ύποπτες. Το νευρωνικό τους δίκτυο εκπαιδεύεται χρησιμοποιώντας μηχανική μάθηση και ένα ολοκληρωμένο σύνολο εικόνων των έργων του καλλιτέχνη. Από το 2019 ίδρυσαν μια εταιρεία στη Ζυρίχη, καθώς έγινε σαφές ότι η τεχνολογία που ανέπτυξαν έχει μεγάλες προοπτικές και ότι υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον στην αγορά. Η μεθοδολογία της Art Recognition βασίζεται σε ένα νευρωνικό δίκτυο το οποίο εκπαιδεύεται για να «μαθαίνει» τα χαρακτηριστικά ενός καλλιτέχνη από ένα σύνολο πρωτότυπων έργων τέχνης. Μόλις ολοκληρωθεί η εκπαίδευση, ο αλγόριθμος έχει μάθει με εξαιρετικά υψηλή ακρίβεια τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου καλλιτέχνη. Όταν παρουσιάζεται ένα νέο έργο τέχνης προς αυθεντικοποίηση, συλλέγονται τα  χαρακτηριστικά ίδιου τύπου και συγκρίνονται με τα ήδη αποθηκευμένα. Εάν ταιριάζουν, το προς εξέταση έργο χαρακτηρίζεται ως αυθεντικό﮲ διαφορετικά, πρόκειται για απομίμηση. Οι πιθανότητες διάκρισης του πρωτότυπου από το πλαστό μπορεί να είναι υψηλότερες από 90% ανάλογα με το στιλ και τον καλλιτέχνη. Η τεχνολογία έχει δοκιμαστεί με επιτυχία σε πολλές γνωστές πλαστογραφίες. Σε συνεργασία με εμπειρογνώμονες, επιχειρείται η τελειοποίηση της ποιότητας του αλγορίθμου. Ένα βασικό πλεονέκτημα της Art Recognition είναι ότι η ανάλυση μπορεί να γίνει μόνο με βάση τις εικόνες – δεν είναι απαραίτητη η μεταφορά του πρωτότυπου έργου. Επίσης θετικό γνώρισμά της αποτελεί η ταχύτητα, καθώς παραδίδεται το αποτέλεσμα σε λίγες μόνο ημέρες ή και ώρες, ενώ οι συμβατικές ομάδες ειδικών χρειάζονται μερικές φορές μήνες. Η μέθοδος δεν είναι επεμβατική- δε χρειάζεται να αφαιρέσει κανείς δείγματα από το έργο τέχνης, όπως γίνεται για τις χημικές αναλύσεις. Τέλος, η αντικειμενικότητα που παρέχεται μέσω του υπολογιστή συνιστά, επίσης , το συγκριτικό της πλεονέκτημα, ιδίως σε περιπτώσεις όπου οι εμπειρογνώμονες διαφωνούν. Η ομάδα έχει επενδύσει πολύ χρόνο στη δημιουργία μίας βάσης δεδομένων εικόνων με εικόνες υψηλής ποιότητας από αυθεντικά έργα τέχνης τεκμηριωμένα σε Catalogues Raisonnés, ενώ έχει πρόσβαση σε περισσότερες από ένα εκατομμύριο εικόνες υψηλής ανάλυσης.

Έχει αναλύσει εκατοντάδες έργα με αυτή την τεχνολογία και έχει συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Tilburg στην Ολλανδία. Όλες οι δοκιμές έχουν δείξει ότι το πρόγραμμα Art Recognition και τα αποτελέσματα είναι αξιόπιστα. Ωστόσο, μια αυστηρή έρευνα, ειδικά όταν πρόκειται για πολύ πολύτιμα έργα, θα πρέπει να περιλαμβάνει και άλλες πτυχές, όπως η έρευνα προέλευσης. Τα αποτελέσματα του Art Recognition θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να χρησιμοποιηθούν από τους συλλέκτες ως προκαταρκτικός έλεγχος, πριν από την προσέγγιση ενός εμπειρογνώμονα τέχνης, αλλά και από τους ίδιους τους ειδήμονες τέχνης ως πρόσθετο στοιχείο κατά την παροχή υπηρεσιών  της εμπειρογνωμοσύνης τους. Όπως σημειώνει η Carina Popovici «Ενώ εργαζόμαστε συνεχώς για τη βελτίωση της ακρίβειας, είναι γνωστό ότι, από τη φύση του, κανένας αλγόριθμος τεχνητής νοημοσύνης δεν μπορεί να είναι 100% ακριβής . Διαβεβαιώνουμε τους πελάτες μας ότι η ανάλυση γίνεται με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή και επιμέλεια, αλλά τους εξηγούμε επίσης ότι δεν μπορούμε να παρέχουμε 100% ακρίβεια. Οι πελάτες έχουν, φυσικά, την ελευθερία να χρησιμοποιήσουν την αξιολόγηση της αυθεντικότητας που προκύπτει από έναν αλγόριθμο με οποιονδήποτε τρόπο θεωρούν ότι έχει νόημα για τον σκοπό τους, αλλά αποκλείουμε κάθε εγγύηση για οποιαδήποτε περαιτέρω χρήση της τεχνικής έκθεσης που τους παρέχουμε».

Οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος μπορεί να στείλει ένα e-mail με τη φωτογραφία του έργου τέχνης προς αυθεντικοποίηση. Στη συνέχεια, ο αλγόριθμός αναλύει την εικόνα και μέσα σε λίγες ημέρες, έρχεται η απάντηση με μία έκθεση. Μια απλή αξιολόγηση κοστίζει μεταξύ 600 και 1.000 ελβετικών φράγκων, ενώ η τιμή για μία πλήρη έκθεση κυμαίνεται μεταξύ 3.000 και 5.000 ελβετικών φράγκων (περίπου το ίδιο ποσό σε ευρώ). Η τιμή εξαρτάται από το πόσο δύσκολο είναι να συγκεντρωθούν αρκετές εικόνες ή αν υπάρχει διαφωνία μεταξύ των εμπειρογνωμόνων ως προς το ποιοι πίνακες πρέπει να θεωρηθούν αυθεντικοί. Τελικά, είναι επίσης καθοριστικό το πόσο συχνά ένας καλλιτέχνης άλλαξε το ύφος του, αν έχουν γίνει πολλές αποκαταστάσεις ή αν ένας καλλιτέχνης έβαλε τους μαθητευόμενούς του να ολοκληρώσουν ένα έργο τέχνης. Το σύστημα τεχνητής νοημοσύνης Art Recognition μπορεί να χειριστεί οποιονδήποτε καλλιτέχνη, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχουν αρκετά πρωτότυπα έργα τέχνης του συγκεκριμένου καλλιτέχνη, για να εκπαιδευτεί.

Το 2019, ένας κορυφαίος ειδικός και μελετητής του Βαν Γκογκ ζήτησε από την Art Recognition να πραγματοποιήσει μία ανάλυση τεχνητής νοημοσύνης σε μία σειρά πινάκων του Βαν Γκογκ. Μεταξύ αυτών ήταν και η αμφιλεγόμενη Αυτοπροσωπογραφία από το Νορβηγικό Εθνικό Μουσείο. Εκείνη την εποχή, δεν ήταν ακόμα γνωστή η γνωμοδότηση σχετικά με τη γνησιότητα αυτού του πίνακα – η οποία στις αρχές του 2020 δημοσιοποιήθηκε από το Μουσείο      Van Gogh στο Άμστερνταμ- προκαλώντας αίσθηση παγκοσμίως. Η εταιρεία είχε εν τω μεταξύ ήδη ταξινομήσει την Αυτοπροσωπογραφία του Όσλο ως αυθεντική με πιθανότητα 97% – μία από τις πιο ακριβείς εκτιμήσεις που έχει παράγει ποτέ ο αλγόριθμός της.

Η Art Recognition έχει αναμιχθεί πριν από μερικούς μήνες και στον έλεγχο γνησιότητας του αμφισβητούμενου πίνακα Σαμψών και Δαλιδά του Peter Paul Rubens στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Οι ειδικοί έχουν από καιρό υποστηρίξει ότι ο πίνακας δεν είναι πραγματικά του Rubens. Η μεθοδολογία της εταιρείας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Φλαμανδός δάσκαλος του 17^ου αιώνα δε θα μπορούσε ποτέ να τον είχε ζωγραφίσει. Ο αλγόριθμος έδωσε 91% πιθανότητα το έργο τέχνης να μην είναι αυθεντικό, συγκρίνοντας το Σαμψών και Δαλιδά με 148 αδιαμφισβήτητους πίνακες του Rubens.

Όπως δήλωσε στον «Observer» η Popovici, «Επαναλάβαμε τα πειράματα, για να είμαστε πραγματικά σίγουροι ότι δεν κάναμε κάποιο λάθος και το αποτέλεσμα ήταν πάντα το ίδιο. Κάθε περιοχή του έργου βγήκε ψεύτικη, με πιθανότητα 91,78%». Αντίθετα, η ανάλυση για ένα άλλο έργο του Ρούμπενς από την Εθνική Πινακοθήκη A View of Het Steen in the Early Morning κατέληξε σε πιθανότητα 98,76% υπέρ του καλλιτέχνη. Για να εντοπίσει τις μικρές λεπτομέρειες, η Art Recognition υποδιαίρεσε κάθε πίνακα του Ρούμπενς σε μικρότερες «περιοχές», τα μεγέθη των οποίων «εξαρτώνται από την ποιότητα της εικόνας και το μέγεθος των πινελιών». Οι «περιοχές» στη συνέχεια κόπηκαν σε τετράγωνα, επανατοποθετήθηκαν και αξιολογήθηκαν ξεχωριστά. Έτσι, το νευρωνικό δίκτυο άντλησε πληροφορίες για τη μακροδομή των πινάκων του Ρούμπενς, αξιολογώντας υψηλής ποιότητας φωτογραφικές αναπαραγωγές των πρωτοτύπων και πληροφορίες για τις μικροδομές των πινάκων του Ρούμπενς και τα επιμέρους στοιχεία.

Η Εθνική Πινακοθήκη θεωρεί τον πίνακα Σαμψών και Δαλιδά ένα έργο από τα κορυφαία της συλλογής της, από τότε που αγόρασε το έργο από τον οίκο Christie’s το 1980 σε τιμή ρεκόρ. Η Πινακοθήκη είχε τεράστιο κίνητρο να υπερασπιστεί την αυθεντικότητα του πίνακα, αφού τον απέκτησε πληρώνοντας το ποσό των 2,5 εκατομμυρίων λιρών, το οποίο η Guardian προσδιορίζει σε 6,6 εκατομμύρια λίρες σήμερα. Αυτό μπορεί να ακούγεται σαν ψίχουλα σε μια εποχή όπου ένα Beeple NFT έβγαλε στο σφυρί 69,3 εκατομμύρια δολάρια πριν από λίγους μήνες. Αλλά πριν από 31 χρόνια, η αγορά της Εθνικής Πινακοθήκης ήταν η τρίτη υψηλότερη τιμή που καταβλήθηκε για έργο τέχνης σε δημοπρασία, σύμφωνα με τους New York Times. Επίσης, θα εξακολουθούσε να είναι η έβδομη υψηλότερη τιμή που καταβλήθηκε για μία παρτίδα του Rubens μετά την προσαρμογή στον πληθωρισμό, σύμφωνα με τη βάση δεδομένων τιμών Artnet.

Το ίδρυμα απέρριπτε επί δεκαετίες τις καλλιτεχνικά, τεχνικά και ιστορικά τεκμηριωμένες αμφισβητήσεις της αυθεντικότητας.

Η Εθνική Πινακοθήκη έχει αντιμετωπίσει παρόμοια κριτική στο παρελθόν όταν συμπεριέλαβε το Salvator Mundi στην έκθεση Leonardo του 2011, αν και ήταν ένα άγνωστο έργο με αμφιβολίες σχετικά με την απόδοση, την αποκατάσταση και την ιδιοκτησία του. Η έκθεσή του θα ενίσχυε την αγοραστική του αξία και ο πίνακας πωλήθηκε στον οίκο Christie’s της Νέας Υόρκης το 2017 έναντι 450 εκατομμυρίων δολαρίων.

Η Katarzyna Krzyżagórska-Pisarek, ιστορικός τέχνης, έχει απορρίψει εδώ και καιρό τον Σαμψών και Δαλιδά ως «προβληματικό», έχοντας εντοπίσει περισσότερες από 60 αποδόσεις στον Ρούμπενς που στη συνέχεια υποβαθμίστηκαν. «Η σημασία αυτής της νέας μεθόδου αυθεντικοποίησης με τεχνητή νοημοσύνη είναι δυνητικά πρωτοποριακή. Απαλλαγμένο από την ανθρώπινη υποκειμενικότητα, το συναίσθημα και τα εμπορικά συμφέροντα, το λογισμικό είναι ψυχρά αντικειμενικό και επιστημονικά ακριβές. Πολλά αμφισβητήσιμα έργα αποδόθηκαν στον Ρούμπενς στις αρχές του 20ού αιώνα… Υπάρχει σήμερα μια σαφής ανάγκη για πιο αξιόπιστες μεθόδους πιστοποίησης» δήλωσε η ίδια.

Μια ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου Case Western Reserve αντικατέστησε παλαιότερες μεθόδους οπτικής ανάλυσης με μια τεχνική γνωστή ως τρισδιάστατη απεικόνιση, η οποία μπορεί να ανιχνεύσει πλαστογραφίες με ακρίβεια έως και 96 %, σύμφωνα με τη μελέτη τους, η οποία δημοσιεύθηκε στα τέλη του περασμένου έτους στο περιοδικό Heritage Science. Η μέθοδος φαίνεται να οδηγεί σε ακριβέστερη απόδοση όχι μόνο ζωγραφικών πινάκων, αλλά επίσης σχεδίων, υδατογραφιών, ακόμη και γλυπτών, τα οποία παραδοσιακά ήταν δύσκολο να αυθεντικοποιηθούν με τη χρήση των υφιστάμενων μοντέλων, σύμφωνα με τον φυσικό Kenneth Singer, ο οποίος ηγήθηκε της μελέτης με μια ομάδα ιστορικών τέχνης και επιστημόνων πληροφορικής. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν ένα εργαλείο για την ανάλυση υλικών, γνωστό ως χρωματικό ομοεστιακό οπτικό προφιλόμετρο, ένα μηχάνημα που συνήθως χρησιμοποιείται για τη μελέτη των επιφανειών διαφόρων υλικών. Οι ειδικοί μπορεί πλέον να είναι σε θέση να διακρίνουν ποιες συγκεκριμένες περιοχές ενός ενιαίου καμβά έγιναν από καλλιτέχνες, τους βοηθούς τους ή πλαστογράφους. Η έρευνα διαφέρει από τις υπάρχουσες μεθόδους που χρησιμοποιούν ψηφιακές εικόνες υψηλής ανάλυσης, όπως της Art Recognition. «Μας αρέσει να το βλέπουμε ως ένα από τα πολλά εργαλεία», δήλωσε ο Singer στη Guardian. «Ο στόχος είναι να βελτιώσουμε τη μέθοδο και να την κάνουμε καλύτερη με την πάροδο του χρόνου». Για τον σκοπό αυτό, ο ίδιος και η ομάδα του συνεργάστηκαν με την εταιρεία Factum Arte, με έδρα τη Μαδρίτη, για να χρησιμοποιήσουν τον ειδικά σχεδιασμένο τρισδιάστατο σαρωτή Lucida στο Πορτρέτο του Χουάν Πάρντο ντε Ταβέρα (1609) του Ελ Γκρέκο, το οποίο υπέστη ζημιές και αποκαταστάθηκε μετά τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Ο πίνακας φωτογραφήθηκε τόσο πριν όσο και μετά την αποκατάσταση, διευκολύνοντας τη δουλειά των ερευνητών όσον αφορά τον εντοπισμό περιοχών του καμβά που δεν έχουν ζωγραφιστεί από το χέρι του καλλιτέχνη.

Αν και η μέθοδοι μπορεί να μην είναι αλάνθαστες, η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση έχουν κάνει μεγάλη πρόοδο στον τομέα της αυθεντικοποίησης έργων τέχνης. Τα πειράματα στην επιστήμη των δεδομένων (ο ευρύς τομέας που περιλαμβάνει τη μηχανική μάθηση και την τεχνητή νοημοσύνη) είναι ακριβώς όπως τα πειράματα σε οποιονδήποτε άλλο κλάδο της επιστήμης: είναι εξίσου πιθανό να διαιωνίσουν προβλήματα, αν δεν σχεδιαστούν με προσοχή. Πόσο προετοιμασμένος είναι ο κόσμος της τέχνης να κατανοήσει την αξία και τα όρια της αυθεντικοποίησης που βασίζεται σε αλγόριθμους μένει να αποδειχθεί και μάλιστα σύντομα.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Τεύχος 6 του The Art Newspaper Greece (Απρίλιος – Μάιος 2022)

TAGS

Αλέξανδρος Στάνας

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη