Βιωματικές δράσεις δημόσιας ιστορίας με επίκεντρο τις μαρτυρίες προσφύγων.

Η πυκνότητα εκδηλώσεων και αφιερωμάτων για την επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή επιβεβαιώνει το φαινόμενο που στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες ονομάζουν «έκρηξη της μνήμης». Η κεντρικότητα της μνήμης και η συνεχής ενασχόληση των ανθρώπων με το παρελθόν συνδέονται με τον φόβο για «κοινωνική αμνησία» σε έναν ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο, που χαρακτηρίζεται από υπεραφθονία πληροφορίας. Παράλληλα, η στροφή στη μνήμη σχετίζεται τόσο με την ανάδειξή της ως συστατικού στοιχείου της ταυτότητας, όσο και με τραυματικά ιστορικά γεγονότα, και πιο συγκεκριμένα με την ανάγκη για εξιλέωση και επανόρθωση αδικιών του παρελθόντος, με στόχο τη συμφιλίωση στο παρόν.

Στο πλαίσιο της μετατόπισης του ενδιαφέροντος προς τη μνήμη, αναδείχθηκε η μαρτυρία ως τεκμήριο για την κατανόηση του προσωπικού και υποκειμενικού τρόπου βίωσης των γεγονότων. Η μετατόπιση από το γεγονός στην εμπειρία συμπίπτει με την εδραίωση της προφορικής ιστορίας ως επιστημονικού πεδίου κατά τις δεκαετίες του 1970-1980, της ερευνητικής δηλαδή μεθοδολογίας διεξαγωγής συνεντεύξεων με σκοπό την ιστορική ανασυγκρότηση του παρελθόντος μέσα από την καταγραφή και την ανάλυση των αναμνήσεων των ανθρώπων (Lynn Abrams, Θεωρία προφορικής ιστορίας, Πλέθρον, 2014). Αντίστοιχα, λίγο αργότερα διαδίδεται ευρέως και η χρήση προφορικών μαρτυριών σε μουσειακές και εκπαιδευτικές εφαρμογές.

Στιγμιότυπο από το συμμετοχικό περίπατο του 100memories στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης © Χρήστος Πανάγος – 100memories IIE-EIE

Τα μουσεία επιθυμούν όλο και περισσότερο να συμπεριλάβουν τη βιωμένη εμπειρία των καθημερινών ανθρώπων, την ιστορία «από τα κάτω» και τα αθέατα, αποκλεισμένα ή περιθωριοποιημένα υποκείμενα και τις μνήμες τους στα αφηγήματά τους. Επιπλέον, η αξιοποίηση προφορικών μαρτυριών δημιουργεί μια πιο ζωντανή, άμεση, οικεία και βιωματική εμπειρία του παρελθόντος, ιδίως σε σύγκριση με τις παραδοσιακές μορφές και τα υλικά αντικείμενα. Δεν είναι τυχαίο, επομένως, που φέτος μια σειρά ιδρυμάτων ενέταξαν τις προφορικές μαρτυρίες ως ερμηνευτικό εργαλείο στις δράσεις τους.

Στο παρόν άρθρο αναζητήσαμε εγχειρήματα που προτείνουν εναλλακτικούς, συμμετοχικούς τρόπους πρόσβασης στην ιστορική κατανόηση του 1922, που εντάσσονται στην ευρεία κατηγορία της δημόσιας ιστορίας, της ιστορίας δηλαδή που αναπτύσσεται έξω από τα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα.

Το έργο «100memories: Ολοκληρωμένη δράση φυσικής και ψηφιακής τεκμηρίωσης και προβολής της μικρασιατικής προσφυγικής μνήμης» επιχειρεί να συνδέσει την ιστορική έρευνα για την προσφυγική άφιξη και εγκατάσταση του 1922  με τις μεταναστευτικές ροές –από και προς την Ελλάδα– στα επόμενα 100 χρόνια, με τη χρήση καινοτόμων μεθόδων και εργαλείων με στόχο όχι μόνο την τεκμηρίωση, τη διάδοση και την αναπαράσταση της ιστορικής μνήμης γύρω από τον προσφυγικό-μεταναστευτικό πληθυσμό, αλλά και τον τρόπο που η ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας συνυφαίνεται με αυτά.

Από την έκθεση «Θυμάμαι στο ‘22» στο Βιομηχανικό Μουσείου Φωταερίου, στο πλαίσιο του προγράμματος του Δήμου Αθηναίων «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία» Φωτογραφία: Βαγγέλης Πατσιαλός

Όπως αναφέρει ο Χρήστος Χρυσανθόπουλος, επιστημονικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ): «Το 100memories δεν είναι ένα “επετειακό” έργο με τη στενή έννοια, αλλά αφορμάται από αυτήν τη στιγμή, για να συζητήσει με βασικό άξονα τη μνήμη τις μετακινήσεις πληθυσμών από και προς την Ελλάδα στον 20ό αιώνα έως τις μέρες μας». Στο εν λόγω αποθετήριο θα συμπεριληφθούν προφορικές μαρτυρίες δεύτερης και τρίτης γενιάς απογόνων Μικρασιατών προσφύγων (οι οποίες θα αξιοποιηθούν σε εκθέσεις και διαδρομές στην πόλη), ώστε να διερευνηθεί το πώς οι τραυματικές μνήμες της πρώτης γενιάς διαμόρφωσαν τις ταυτότητες των απογόνων. Το έργο, επίσης, διερευνά την αποτύπωση της μνήμης στον χώρο και συγκεκριμένα σε τέσσερις κομβικές για την προσφυγική εμπειρία πόλεις-λιμάνια (Πειραιάς, Βόλος, Θεσσαλονίκη και Χανιά). Ανάμεσα στους στόχους του έργου είναι «η ανάδειξη της συνθετότητας των ιστοριογραφικών πηγών (αρχεία, αντικείμενα, τύπος, προφορικές μαρτυρίες, μνήμες, χώρος, χρόνος, ανθρωπογεωγραφία κ.ά.) και των πολλαπλών διαστάσεων των αφηγήσεων για το παρελθόν». Μέσω της πολυπρισματικότητας των προφορικών αφηγήσεων υπογραμμίζονται η πολυπλοκότητα και η πολλαπλότητα των ανθρώπινων εμπειριών, με αποτέλεσμα μια πιο πολυφωνική και πολυεπίπεδη ερμηνεία της ιστορίας.

Το «100memories» παρουσιάζει ενδιαφέρον, επίσης, ως εφαρμογή δημόσιας ιστορίας, καθώς περιλαμβάνει δράσεις με τη συμμετοχή των κατοίκων στις περιοχές οι οποίες βρίσκονται στο επίκεντρο της έρευνας και παράλληλα αναπτύσσει ψηφιακά εργαλεία που απευθύνονται και θα διατίθενται στο κοινό.

Ένα ακόμα πρόγραμμα με ισχυρό εκπαιδευτικό πρόσημο, που αξιοποιεί μαρτυρίες, αφορά την περιοδική έκθεση «Θυμάμαι στο ’22», που συμπληρώσει τη μόνιμη έκθεση του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου. Η έκθεση περιλαμβάνει αρχεία μαρτυριών των προσφύγων της Μικράς Ασίας και φωτογραφικό υλικό και παραλληλίζει δύο ταξίδια: το ταξίδι της προσφυγιάς και το ταξίδι του φωταερίου. Πρόκειται για «μια αλληγορική έκθεση ανάμεσα στο ταξίδι του πρόσφυγα από την καταστροφή μέχρι τον τελικό προορισμό και το ταξίδι του φωταερίου από τη γέννησή του στους φούρνους μέχρι και τελικά τη διανομή του στην πόλη […] και την ελπίδα», αναφέρει η μουσειοπαιδαγωγός Αργυρώ Μπατσή.

Memories Of 22, (c) Vangelis Patsialos

Στο πλαίσιο του προγράμματος του Δήμου Αθηναίων «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία», οι μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από 10 σχολεία της Αθήνας διάβασαν μαρτυρίες προσφύγων με επιμέλεια του ιστορικού Γιάννη Γκλαβίνα και τις ηχογράφησαν με τη μορφή podcast με την καθοδήγηση θεατροπαιδαγωγού. Με αυτόν τον τρόπο, όχι μόνο ήρθαν σε επαφή με πρωτογενείς πηγές, αλλά και «έδωσαν τη φωνή τους στις μαρτυρίες» και την εμπειρία της προσφυγιάς του 1922. «Σκοπός του προγράμματος ήταν να βγει η ιστορία από τα σχολικά βιβλία και να γίνει σύγχρονη εμπειρία βιωματικά», λέει ο Παναγιώτης Κουνούδης, μέλος της ομάδας έργου του προγράμματος αυτού, καθώς και «οι μαθητές να βιώσουν όλη αυτή την εικόνα του πρόσφυγα στη συλλογική μνήμη, το τραύμα του ξεριζωμού και γενικότερα την προσφυγική ταυτότητα και την εμπειρία της προσφυγιάς», προσθέτει η Μπατσή. Οι μαρτυρίες προσδίδουν ανθρώπινη διάσταση στο ιστορικό αφήγημα και οι μαθητές διευκολύνονται να αποδώσουν νόημα σε αφηρημένες έννοιες.

Τα εν λόγω εγχειρήματα αναδεικνύουν πλευρές της ιστορικής περιόδου με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον. Για το πρόγραμμα στο Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, στόχος ήταν «οι μαθητές να ερμηνεύσουν τις μαρτυρίες στο πρίσμα της σημερινής κατάστασης, να κάνουν παραλληλισμούς με τους πρόσφυγες του σήμερα», αναφέρει ο Κουνούδης, ενώ για το «100memories» προσθέτει ο Χρυσανθόπουλος: «να ξανασκεφτούμε το παρελθόν και να το συνδέσουμε με το παρόν όχι με έναν διδακτικό τρόπο, αλλά ως μια ανοικτή και αναδιαμορφούμενη συνθήκη».

Αν, λοιπόν, η εμμονή με τη μνήμη και η απαγκίστρωση από ένα παρελθόν-καταφύγιο ιδωμένο με νοσταλγική ματιά δημιουργούν συχνά μια εικόνα μονοδιάστατη, αποκαθαρμένη από συγκρούσεις, εγχειρήματα που αναδεικνύουν το υποκειμενικό βίωμα και την πολυφωνικότητα του παρελθόντος, και ταυτόχρονα αναγνωρίζουν την ιστορικότητά του, μπορούν να συμβάλουν σε μια πιο αναστοχαστική ανάγνωση του παρελθόντος.

Το ερευνητικό έργο 100memories υλοποιείται από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με τη σύμπραξη των συνεταιριστικών επιχειρήσεων Sociality (με αντικείμενο την τεχνολογία) και Commonspace (με αντικείμενο τον συμμετοχικό σχεδιασμό) στο πλαίσιο της δράσης «Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ» και συγχρηματοδοτείται από την Ε.Ε. και εθνικούς πόρους μέσω του Ε.Π. «Ανταγωνιστικότητα, επιχειρηματικότητα και καινοτομία (ΕΠΑνΕΚ)» (κωδικός έργου: Τ2ΕΔΚ-04827). Δείτε περισσότερα: https://100memories.gr/

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο τεύχος 9 του The Art Newspaper Greece (Οκτώβριος – Νοέμβριος ’22)

TAGS

Μαριλένα Κουκούλη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη